اعضای حزب عدالت و توسعه تحت تاثیر روشنفکران سنت‌گرای ایرانی قرار دارند
برد اردوغان بهتر است
حسین پاشایی
در سال‌های ابتدایی تحصیل نگارنده در مقطع دکتر‌ا در دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آنکارا، استادی یونانی داشتم که تز دکترایش تحت عنوان «ایکینجی لرین جمهوریتی» به معنای «جمهوری ثانوی‌ها» در آن سال‌ها چاپ شده و سر‌و‌صدایی به پا کرده بود؛ تا جایی که مورد تقدیر رئیس‌جمهور وقت عبدالله گل نیز قرار گرفت. موضوع کتاب به بررسی ریشه‌های فکری مسلمانان محافظه‌کار که در سال‌های اخیر تحت عنوان حزب عدالت و توسعه به قدرت رسیده بودند، می‌پرداخت. هدف، معرفی کتاب یاد‌شده نیست، بلکه اشاره به این نکته است که نویسنده کتاب اشتیاق فراوان به یادگیری زبان فارسی داشت و من به صورت سیستماتیک شروع به آموزش فارسی به او کرده بودم. به هنگام پرسش من در مورد چرایی آموزش فارسی، هدف اصلی‌اش را مطالعه آثار اندیشمندان ایرانی که در شکل‌گیری تفکرات حزب عدالت و توسعه نقش داشته‌اند بیان کرد. اگر گذرتان به دفاتر عدالت و توسعه و یا خانه‌های سردمداران عدالت و توسعه در جای‌جای ترکیه بیفتد، قطعا کتاب‌های فراوانی از روشنفکران و فیلسوفان ایرانی در کتابخانه‌های آنها خواهید یافت. ابراهیم کالین، سخنگوی اردوغان که از افراد نزدیک به وی و از تئوریسین‌های عدالت و توسعه است، تز دکترایش را در دانشگاه جان هاپکینز زیر نظر سیدحسین نصر گذرانده است. غرض از این مقدمه ذکر این نکته بود که حاکمان این سال‌های جمهوری ترکیه از لحاظ فکری قرابت‌های زیادی با روشنفکران دینی و جریان سنت‌گرای نصری دارند که این امر یکی از دلایل علاقه و نزدیکی رهبران عدالت و توسعه به ایران در سال‌های گذشته بوده است. بنیانگذاران حزب عدالت و توسعه که متشکل از شاگردان مرحوم نجم‌الدین اربکان بودند از همان ابتدا درصدد گسترش و تحکیم روابط ترکیه با جمهوری اسلامی ایران بودند. مرحوم اربکان معتقد بود همان‌طور که آلمان و فرانسه دو ستون و بال اتحادیه اروپا را تشکیل می‌دهند، ترکیه و ایران نیز پتانسیل آن را دارند که ستون‌های پیوند‌دهنده اتحاد کشورهای مسلمان باشند. چه هنگامی‌که خود مرحوم اربکان در قدرت بود و چه هنگامی‌که عدالت و توسعه به قدرت رسید این رویکرد روبنای خط‌مشی دیپلماسی ترکیه در قبال جمهوری اسلامی ایران بوده است. با این تفاصیل رابطه جمهوری ترکیه با جمهوری اسلامی ایران فارغ از بعد ایدئولوژیک و تئوریک آن ساختار پیچیده‌ای از رقابت و همکاری در ابعاد سیاسی، اقتصادی، تاریخی و ژئوپلیتیکی است که بعد زیربنایی رابطه دو کشور را تشکیل می‌دهد. هر دو کشور داعیه راهبری منطقه‌ای دارند که این داعیه در مواقعی و مقاطعی گاه به تضاد و رودررویی نیز کشیده است و نمونه بارز آن را در غیرهمسویی اولیه دو کشور در جریان سوریه شاهد بودیم. هرچند در نهایت دو کشور باتوجه به همان اصل پیچیده رقابت و همکاری مجبور شدند که با یکدیگر همکاری داشته باشند.
با این تفاسیر انتخابات ریاست‌جمهوری و همین‌طور انتخابات مجلس ملی پیش‌رو که قرار است روز یکشنبه 24 ژوئن برگزار شود از لحاظ چگونگی تنظیم روابط دو کشور ایران و ترکیه می‌تواند برای طرفین حائز اهمیت بسیار باشد. در انتخابات ریاست‌جمهوری شش نامزد از احزاب مختلف حضور دارند اما به نظر می‌رسد رقابت اصلی میان رجب طیب اردوغان، رهبر حزب عدالت و توسعه و محرم اینجه، نامزد حزب اصلی مخالف یعنی حزب جمهوری خلق و همین‌طور خانم مرال آکشنر، دبیرکل حزب تازه‌تاسیس خوب است. یکی از مهم‌ترین انتقادهای هر دو نامزد مخالف بر سیاست‌های سال‌های اخیر عدالت و توسعه و شخص طیب اردوغان در بعد سیاست خارجی متمرکز بر موضوع سوریه و در کل سیاست خاورمیانه‌ای وی معطوف است؛ مساله‌ای که از قضا مهم‌ترین مشکلی بوده که در سال‌های اخیر رابطه ترکیه و ایران را تحت‌الشعاع قرار داده است. حزب جمهوری خلق مهم‌ترین منتقد سیاست‌های خارجی حزب حاکم، معتقد است که ریشه اصلی مشکلات ترکیه در خاورمیانه‌ای‌کردن ترکیه در این سال‌های اخیر است. رهبر این حزب کمال قلیچدار‌اوغلو معتقد است که آک پارتی با کشیدن ترکیه به باتلاق خاورمیانه مسبب مشکلات اقتصادی و سیاسی ترکیه است. حزب جمهوری خلق که خود را پاسدار ارزش‌های لائیک و کمالیستی ترکیه می‌داند، معتقد است که هدف اصلی و سمت‌و‌سوی سیاست خارجی ترکیه باید معطوف به غرب باشد. آنها با الهام از این سخن آتاتورک «یورت تا صولح، جیهاندا صولح» یعنی «صلح در کشور و صلح در جهان» معتقد هستند که ترکیه نباید خود را درگیر مشکلات کشورهای خاورمیانه کند و همواره باید سعی بر آن داشته باشد که خود را از منازعات منطقه‌ای و بین‌المللی دور نگه دارد. در مورد برنامه‌های سیاست خارجی حزب تازه‌تاسیس «خوب» نیز که در واقع این انتخابات اولین محک و رودررویی آنها در قالب حزب جدید با رای‌دهندگان ترکیه‌ای است اطلاعات زیادی در دسترس نیست.
فقط باتوجه به اینکه اکثر بنیانگذاران و رهبران آن از ناراضیان و خروجی‌های حزب حرکت ملی هستند، می‌توان نتیجه گرفت که آنها نیز منتقد سرسخت سیاست خارجی عدالت و توسعه مخصوصا در مورد سوریه به شمار می‌روند. خانم مرال آکشنر در موضوعات سیاست خارجی شدیدا تحت تاثیر اوموت اوزداغ، از استراتژیست‌های ملی‌گرایی که به همراه خانم آکشنر از حزب حرکت ملی اخراج و حزب خوب را تشکیل دادند، است. آنها معتقدند که ترکیه باید از دخالت در امور داخلی سوریه صرف‌نظر کند و مقدمات بازگرداندن هرچه سریع‌تر مهاجر‌ان و پناهندگان سوری را مهیا کند.
با علم به اینکه در مخالفت با سیاست سوریه‌ای اردوغان و حزب عدالت و توسعه بین دیدگاه‌های مخالفان و نامزدهای ریاست‌جمهوری با مواضع و سیاست‌های جمهوری اسلامی همسویی‌هایی وجود دارد در نگاه اول به نظر می‌رسد که اگر اردوغان نتواند پیروز انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه باشد، در بعد منطقه‌ای جمهوری اسلامی می‌تواند باتوجه به دیدگاه‌های مخالفان و سیاست اعلامی انزواگرایانه آنها در منطقه و مخصوصا سوریه دست بازتری داشته باشد.
اما اگر همکاری‌های ماه‌های اخیر بین ترکیه، روسیه و ایران را در نظر بگیریم که سه کشور مورد بحث درباره پایان‌یافتن درگیری‌ها در سوریه به موفقیت‌هایی رسیده‌اند و در مورد نگرانی‌های یکدیگر به توافقاتی دست یافته‌اند، متوجه این نکته خواهیم شد که در نهایت دو کشور ایران و ترکیه مجبور هستند که باتوجه به همان اصل سنتی رقابت و همکاری مشکلات منطقه‌ای خود را حل‌وفصل کنند.
از طرفی با اعلام خروج ایالات متحده از برجام و بازگشت تحریم‌ها طی ماه‌های آینده، باتوجه به همکاری موفقی که در گذشته بین ترکیه تحت رهبری اردوغان و جمهوری اسلامی در شکست و دور‌زدن تحریم‌ها وجود داشته است به‌رغم تمام مشکلات منطقه‌ای، انتخاب مجدد اردوغان به عنوان رئیس‌جمهور ترکیه می‌تواند در گسترش همکاری و مناسبات دو کشور نقش بسزایی داشته باشد. همچنین بدون شک سردی روابط و زاویه‌ای که اردوغان با رهبران کشورهای غربی پیدا کرده است، می‌تواند موجب نزدیکی دو کشور در مواجهه با مشکلاتی که از رودررویی با سیاست‌های کشورهای غربی خواهند داشت، شود.
دیدگاه تان را بنویسید