مروری بر نقش رسانه‌های سنتی در انتقال پیام و فرهنگ عاشورا به مردم
سریال پردهخوانی
پرداختن به فرهنگی این‌چنین ریشه‌دار و مطلوب از سوی عموم مردم، همواره یکی از دغدغه‌های حوزه فرهنگ و اجتماع بوده است؛ فرهنگی که امروز بازتاب اصلی آن را در رسانه شاهدیم و تلاش انتقال این پیام به مخاطبان را یکی از دعاوی اصلی فضای رسانه می‌دانیم
نوشتاری از هفته نامه مثلث
جایگاه عزاداری محرم در جامعه ایرانی و مردم آن، یکی از والاترین مناسبت‌ها‌یی است که هرسال پاس داشته می‌شود. عاشورا نه‌تنها مناسبتی مذهبی است که با شیوه‌ها و سنت‌های ویژه خود، به صورت منظم و هرسال پاس داشته می‌شود، بلکه به لحاظ فرهنگی و اجتماعی نیز کارکردهای مهمی دارد که انتقال این پیام‌ها و تقویت کارکردهای منبعث از آن، یکی از اهداف مهم در جوامع اسلامی بوده است. در این راستا پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی نیز انتقال فرهنگ عاشورا و تقویت کارکردهای حماسه عاشورا در جامعه اسلامی، یکی از مهم‌ترین مطالباتی بوده که در دستور نهادهای گوناگون قرار داده شده است. کارکردهای عاشورا علاوه بر آنکه در ایجاد پایداری و روحیه حماسه و جوانمردی و شهادت‌طلبی، همواره نقش‌آفرین است، فرهنگی که در سایه کارکرد آن، وحدت و انسجام را بین اعضای جامعه مستحکم می‌کند.
از این‌رو و در این پرونده برآنیم تا باتوجه به فرارسیدن ایام سوگواری سیدالشهدا و پررنگ شدن دوباره فرهنگ عاشورا در جامعه، نقش رسانه ملی به‌عنوان مهم‌ترین‌تریبون عمومی در کشورمان و برنامههایی که در این تریبون ساخته می‌شود، را بررسی کنیم. برنامه‌های تلویزیون یکی از مهم‌ترین منابع انتقال فرهنگ عاشورایی به مخاطبینی است که هرسال با تمام توان و انرژی سعی در احیای مردمی این فضای مذهبی و اعتقادی در میان خود دارند. عاشورا نه‌تنها به‌عنوان یک واقعه تاریخ مذهبی، بلکه به‌عنوان یک فرهنگ و سبک زندگی میان مسلمانان و خصوصا شیعیان، الگو‌یی است که بیش از هزار سال است سرمشق مردم این مرز و بوم برای زیست مسلمانی قرار گرفته است.
تریبون عاشورایی
عاشورا همواره به‌عنوان مهم‌ترین واقعه در طول تاریخ اسلام و تشیع شناخته شده است. واقعه‌ای که سرمنشا بسیاری از وقایع و حوادثی در طول این سال‌ها شده که در نهایت منجر به تشکیل یک فرهنگ طی سالیان شده است. فرهنگی که کارکردهای فراوانی در عرصه‌های فردی و اجتماعی داشته و منشا حوادث و جنبش‌های بسیاری در طول تاریخ اسلام شده است. نقشی که عاشورا در زندگی مسلمانان ایفا کرده بی‌شک مدیون حرکت امام حسین(ع) و ایستادگی و مقاومت ایشان در برابر ظلم و جور حکومت یزید است. تاکنون صدها کتاب، مقاله، فیلم، شعر و اثر هنری در وصف نهضت عاشورا خلق شده، اما جذابیت آثار تلویزیونی و سینما‌یی که در این زمینه تولید و پخش شده، بسیار بیشتر از آثاری است که در دیگر شاخه‌ها قرار دارند. جذابیتی که موجب می‌شود مسلمانان خصوصا در ایام محرم، توجه ویژه‌ای به این آثار داشته باشند و منشا اثرات فراوانی در زندگی آنها به وجود آید.
یکی از مهم‌ترین مراجع تولید آثار عاشورایی در کشور ما، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران است. آثار عاشورایی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آثار مناسبتی در تلویزیون شناخته می‌شوند. آثاری که مخاطبان ایرانی میل زیادی به تماشا و اثرپذیری از آنان دارند. برنامه‌های مذهبی، سریال‌های عاشورایی، فیلم‌های سینما‌یی عاشورایی، پخش مراسم عزاداری و سخنرانی، جُنگ‌های مذهبی و... از مهم‌ترین مواردی هستند که طی سالیان پس از انقلاب توجه زیادی به تولید و انتشار آنها شده است. برنامههایی که در غالب موارد شاید از ماناترین آثار تلویزیون ایران نیز شده‌اند.
در این نوشتار برآنیم تا به نقش مهم رسانه در انتقال این پیام به مخاطبان بپردازیم.
فرهنگ مسجدی
برای تحلیل نقش مهم رسانه‌ها در انتقال وقایع و فرهنگ عاشورا، نیازمند آن هستیم که ابتدا به شیوه‌های ارتباطات در جامعه سنتی بپردازیم. فرهنگ شفاهی و ارتباطات رو در رو، مهم‌ترین ویژگی رسانه‌ها در گذشته است. زمانی که فرهنگ به شکل امروز نوشتاری نبود و شکل‌های مختلفی از ارتباط برای مردمان هر سرزمین ارزش و اعتبار داشت؛ ارزشی که می‌توانست با عامه مردم ارتباط برقرار کند. مردم در جوامع سنتی ارتباط رو در رو را یکی از مهم‌ترین و مقبول‌ترین نوع ارتباط می‌دانستند و به سبب بهره نداشتن از سواد کافی برای مطالعه یا در دسترس نبودن ابزارهای ارتباط جمعی همچون رادیو و تلویزیون، این نوع ارتباط را بر دیگر انحا‌ی آن‌‌ترجیح می‌دادند. شاهد این ادعا نیز نقل‌های فراوان تاریخی و داستانی از حضور مردم در کاروانسراها، میدان‌های عمومی، بازارها و فضاهایی چون قهوه‌خانه‌ها برای گذران اوقات فراغت، ارتباط عمومی، معاشرت و مهم‌تر از این، آگاهی‌افزا‌یی بود. این حضور نه‌تنها موجب گذراندن اوقات فراغت آنان می‌شد، بلکه به اطلاع‌رسانی و یادگیری و تبادل تجربه نیز کمک شایانی می‌کرد.
شبکه ارتباطی قهوه‌خانه‌ای شاید مهم‌ترین شبکه ارتباطی تا پیش از ورود تریبون‌های مخابره اطلاعات و رسانه‌های امروز بود. این شبکه ارتباطی اگرچه طی قرن‌ها پایدار بود اما در گذر زمان و سال‌ها متحول شد و رسانه‌های نوین از دل آن پدید آمدند.
مهم‌ترین تریبون‌های آگاهی‌رسانی در فضای ارتباط قهوه‌خانه‌ای عبارت بود از مسجد، حسینیه و قهوه‌خانه. محل‌ها‌یی که همواره و طی سال، چه در مناسبات شهادت و چه در اعیاد، پذیرای میهمانان و مخاطبانی بود که برای آنها به فراخور ایام، برنامههایی نیز ترتیب دیده بود. تعزیه، پردهخوانی، نقالی، هیات و... از مهم‌ترین برنامههایی بود که در این اماکن برای مخاطبان عرضه می‌شد.
مسجد، یکی از مهم‌ترین مجامع عمومی مسلمانان از ابتدای رسالت پیامبر اکرم تا امروز است. مجمعی که گردهمایی‌های فراوان در آن منجر به دستاوردهای گرانبهایی برای اسلام و مسلمانان طی تاریخ شده است. هجرت رسول اکرم(ص) به مدینه به معنای ایجاد مرکزیت و پایگاهی حکومتی برای اسلام بود. حکومتی که مرکز آن در مسجد به‌عنوان نقطه ثقل و تجمع مسلمانان گذارده شد. سنتی که پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) نیز توسط ائمه اطهار(ع) پیگیری شد و همواره تاکید زیادی بر حضور مسلمانان در مسجد شده است.
مبتنی بر همین زاویه نگاه بود که برنامه‌های رسول خدا از تریبون مسجد اعلام و مردم برای مراسم عبادی گرد هم جمع می‌شدند. آنان حتی درباره مسائل جامعه اسلامی در این مکان به مشورت می‌پرداختند. این امر موجب شد به تدریج مسجد به پایگاهی رسانه‌ای نیز تبدیل شود و مردم خبرها را در این مکان دریافت کنند.
در تاریخ آمده است که حاکمان و همچنین بزرگان جامعه اسلامی، سخنرانی‌های مهم خود را در این اماکن ایراد می‌کردند و حتی برای آگاه کردن مردم از رویدادی مهم، آنان را به حضور در مسجد فرا می‌خواندند. امری که در فضای امروز جامعه، به ندرت شاهد وقوع آن هستیم!
اطلاع‌رسانی درباره واقعه عاشورا به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نقاط عطف تاریخ اسلام نیز، سالیان سال است که از تریبون مسجد اتفاق می‌افتد. در جریان عاشورا، مسجد به‌عنوان یک رسانه، نقش مهمی در انتقال پیام این واقعه مهم داشته است. حضور پیشوایان دین بر منبرها و سخنرانی‌های افشاگرانه درباره ماهیت قیام امام‌حسین(ع)، مساجد را همواره به مرکزی برای اطلاع‌رسانی به مردم بدل کرده است. چنان که اگر حکومت جابر بنی‌امیه اجازه نوشتن درباره اصل رویداد را به کسی نمی‌داد، همین انتقال شفاهی واقعه عاشورا در مساجد و سخنرانی‌ها، موجب انتقال آن به مردم و آگاهی آنان شد. برپا‌یی مراسم مصیبت‌خوانی و ذکر حوادثی که در عاشورا گذشت نیز یکی از مهم‌ترین برنامه‌های مسجد برای انتقال پیام عاشورا بود. تشکیل مجالس سوگواری سابقه‌ای طولانی در تاریخ اسلام دارد، اما مرثیه‌سرایی و روضهخوانی به شکل کنونی چند قرن سابقه دارد. گویندگان با تشریح وقایع عاشورا و فلسفه قیام امام‌حسین(ع) به مردم آگاهی می‌دهند و نوحه‌خوانان با حزن و اندوه، آن حوادث جانکاه را با شعر برای مردم می‌خوانند و به مراسم سوگواری شور و حال دیگری می‌بخشند. مجالس روضهخوانی در چند قرن گذشته در مساجد، تکیه‌ها و حسینیه‌ها برپا شده و به‌عنوان رسانه‌ای دینی در بین توده‌های مردم در شهرها و روستاهای ایرانی عمل کرده است. در واقع شروع این مجالس همواره از سوی مساجد و در این تریبون‌های مهم بوده و رفته‌رفته به دیگر تکایا و حسینیه‌ها نیز تسری پیدا کرده است.
پرده‌خوانِ کربلا
یکی دیگر از مهم‌ترین ابزارهای انتقال پیام عاشورا در ایران که جنبه عمومی در میان مردم داشته، هنرهای دیداری و نمایشی در اماکن مختلف بوده است. ایرانیان از دیرباز به هنر نمایش علاقه فراوانی داشته‌اند و شکل‌های متنوعی از این هنر در ایران رواج داشته است. پژوهشگران این عرصه معتقدند که هنر نمایش حزن‌انگیز مذهبی، تنها در ایران به وجود آمده که کشوری اسلامی بوده است. هنری که ایرانیان با استفاده از گذشته تاریخی خود، توانستند آن را با دین اسلام پیوند بزنند و هنری آ‌یینی و مذهبی را از دل آن بیافریند. هنر نمایش ایران با تاثر عمیق ایرانیان از واقعه کربلا گره خورده و توانسته است تعزیه را به وجود آورد. تعزیه به معنی سوگواری برای یادبود عزیزان از‌دست‌رفته است و در اصطلاح، نمایشی مذهبی است که در جریان سوگواری‌های ماه محرم برای نشان‌دادن ارادت مردم به اولیای دین برگزار می‌شود. شکل رسمی آن از حدود قرن چهارم هجری قمری- دهم میلادی- آغاز شد و از همان ابتدا مردم به‌طور گسترده در آن شرکت می‌کردند. در این مجالس ابتدا حوادث واقعه کربلا ذکر می‌شد و سپس دسته‌هایی با ترتیب و آداب خاص در شهر می‌گشتند و به عزاداری می‌پرداختند. بعدها با روی کار‌آمدن سلسله صفویه، جریان سرودن اشعار دینی و به نظم‌د‌رآوردن واقعه کربلا، گسترش فراوانی یافت. رشد جنبه نمایشی در تعزیه به‌واسطه این اشعار، با به کار‌گرفتن موسیقی ایرانی و نقاشی‌های بزرگ همراه شد و آن را تبدیل به رسانه‌ای قوی در ابلاغ پیام عاشورا به مردم کرد.
پردهخوانی، نوعی نمایشِ مذهبی ایرانی است که یکی دیگر از تریبون‌های انتقال پیام عاشورا در جامعه سنتی ایرانی بوده است. در این نمایش کسی با عنوان پرده‌‌خوان از روی تصویرهای منقوش بر پرده، مصائب اولیای دین ـ به‌ویژه اولیای مذهب شیعه ـ را با کلام آهنگین روایت می‌کند. پردهخوانی هنری کلامی و تصویری و برآمده از نقالی و نقاشی مردمی‌است. پیشینه تاریخی آن را می‌توان با نوعی قوالی-نقالی توأمان موسیقی و آواز- در ادوار پیش از اسلام مربوط دانست که پس از ورود اسلام به ایران، به دلیل محدودیت‌‌های موسیقی، به نوعی نقالی ملی ـ مذهبی تغییر یافته است؛ به‌ویژه در زمان صفویه که انواع نقالی مذهبی-روضهخوانی، حمله‌‌خوانی، پرده‌‌داری، صورت‌‌خوانی و سخنوری- شکل گرفت.
درباره موقعیت تاریخی پرده خوانی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نمودهای ارتباطات قهوه خانه‌ای، حد‌فاصل گذار از برگزاری مراسم عزاداری عمومی ماه محرم در دوران صفویه، به برگزاری نمایش مذهبی تعزیه در دوران قاجاریه و یکی از منابع تحول و تکامل تعزیه اشاره کرده‌اند. اما برخی دیگر، به عکس، نقوش پرده را ترجمان نمایش تعزیه در قالب هنرهای دیداری و رهاورد تعزیه می‌‌دانند.
به هرحال آنچه مهم‌تر از این تقدم و تاخر زمانی است اینکه پردهخوانی یکی از مهم‌ترین هنرها یا رسانه‌های انتقال فرهنگ عاشورایی در دوران گذشته است. آنچه از تاریخ اسلام که در این شیوه به مخاطبان عرضه می‌شده یکی از ماناترین سبک انتقال‌داده به مخاطبان کم‌بهره از سواد و دانش بوده است.
با نگاهی کلی به تاریخ طولانی هنر تعزیه و پردهخوانی و هنرهایی از این دست، می‌بینیم که شیوه‌های ارائه پیام در این رسانه‌های سنتی دینی، از تنوع منحصر‌به‌فردی برخوردار است و در هیچ‌‌یک از رسانه‌های مشابه مشاهده نمی‌شود. استفاده از شیوه‌های متنوع و نزدیکی به زبان مخاطب موجب شده که این هنرها برگی نوین در عالم ارتباطات و رسانه‌های دینی باشند. عنصر موسیقی و کلام منظوم همراه با آواز، بهره‌گیری از استعاره و زبان اشاره و کنایه و اجرای آن در تکیه‌ها، میادین و اماکن عمومی از آن رسانه‌ای بی‌نظیر ساخته که توانسته است علاوه بر ایران، حتی در کشورهای دیگر نیز علاقه‌مندان و مخاطبان بسیاری پیدا کند.
کلام آخر...
آنچه از بررسی کارکرد رسانه‌های سنتی در جوامع اسلامی و در مورد واقعه کربلا به دست می‌آید این است که این ارتباطات با مشخصه‌های فرهنگی هر کشور و ملتی هماهنگی داشته، اما از ویژگی‌های ثابتی نیز برخوردار است. ویژگی اصلی رسانه‌های سنتی، نقش علمای دینی و خطیبان در آن است که با برقراری مجالس سخنرانی و سوگواری در میان مردم، توانسته‌اند نقش ارزنده‌ای در ماندگاری پیام عاشورا داشته باشند. مخاطبان این رسانه‌ها نیز عامه مردم بوده و هستند که به دلیل علاقه به نهضت امام‌حسین(ع) در مجالس عزاداری آن بزرگوار فعالانه حضور می‌یابند. اگر تا دیروز مردم علاقه به نقالی و شبیه‌خوانی و تعزیه و هنرهایی داشتند که در کنار لذت دیدن و شنیدن، از آگاهی نیز برخوردار باشند، امروز نیز همین مطالبه به حوزه دیگری مثل سینما و تلویزیون انتقال پیدا کرده است. مردم تمایل دارند که در مناسبات مذهبی در کنار لذت‌بردن از سریال‌ها و فیلم‌ها، به فرهنگ مذهبی و اعتقادی‌شان نیز مروری داشته و از این راه کسب آگاهی داشته باشند.
دیدگاه تان را بنویسید