بخوانید از قدیمی‌ترین ساعت و ساعت‌ساز حرم منور رضوی

به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهدمقدس ، ایرانی‌ها از زمان‌های دور با واحدهای زمانی آشنایی داشتند و شبانه روز را به تکه‌های زمانی تقسیم می‌کردند اما مستندات می‌گوید که صنعت ساعت در ایران در دوره صفوی رواج یافته و حرم مطهر امام رضا(ع) هم از این دوره دارای ساعت و ساعت‌ساز بوده است؛ چنان که در سندی مربوط به 1129 هجری قمری به تهیه و خرید طناب و نمد برای ساعت حرم مطهر و تحویل آن به ملا محمدکریم ساعت‌ساز و در سندی دیگر به پرداخت مواجب به وی اشاره شده است.

اجرت ساعت‌ساز حرم در وقف نامه‌ها

مسئله زمان و سنجش آن مورد توجه واقفان نیز بوده است؛ به طوری که در سال 1093 قجری قمری امیر سعدالدین محمد وزیر خراسان و واقف مزرعه گود سلوک یکی از مصارف این موقوفه را «اجرت ساعت‌ساز آستان قدس» قرار داده است.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید قدیمی‌ترین ساعت موجود در حرم متعلق به دوره قاجار و ساخت کشور انگلستان است. برخی خرید آن را به امین الملک برادر میرزاعلی اصغر خان اتابک صدراعظم ایران در دوره ناصری نسبت می‌دهند و بعضی آن را متعلق به دوره مظفری می‌دانند. با توجه به سال ساخت ساعت که در پیاله زنگ 1309 هجری قمری حک شده، به نظر می‌رسد این ساعت در سال‌های آخر سلطنت ناصرالدین شاه ساخته‌اند و با در نظر گرفتن امکانات ارتباطی آن دوره، در زمان مظفرالدین شاه به حرم مطهر اهدا شده است.

ایوانی که به ایوان ساعت مشهور شد

این ساعت بر فراز ایوان غربی صحن انقلاب بر روی برجی فلزی از جنس حلب نصب شد و از آن پس، این ایوان به ایوان ساعت نیز مشهور شد. ساعت دارای چهار صفحه در چهار جهت است و در گذشته صدای زنگ آن، به‌خصوص در شب در تمام شهر طنین‌انداز بود و کوک ساعت دستی بوده که بعد از سال 1363هجری شمسی برقی شده است.

در سال 1335 شمسی چون ایوان ساعت به سبب سنگینی و لنگر ساعت و نیز گود کردن کف نهر خیابان در زیر سردر ایوان و نفوذ آب به پایه‌ها دچار شکست شد، ساعت بالای ایوان برداشته، به برج سردر ایوان جنوبی صحن آزادی منتقل کردند. این برج دارای شش طبقه است. موتور ساعت در طبقه زیرین، در سطح پشت بام ایوان، روی چهار پایه‌ای فلزی جای دارد و فاصله موتور ساعت تا کنار صفحه آن، واقع در طبقه ششم، 71 پله است. از محل موتور تا طبقه ششم چهار میله بلند به وسیله چند چرخ دنده، عقربه‌های صفحات را در چهارسو به حرکت درمی‌آورد.

کوک دل با ساعت حرم

بر روی ایوان غربی صحن انقلاب نیز پس از ترمیم ایوان، برجی از بتون آرمه تعبیه شد که ساعت اهدایی عبدالحسین معاون التجار یزدی بر فراز آن نصب شده است. برج ساعت صحن انقلاب از بالای ایوان دارای چهار طبقه و فاصله ارتفاع محل نصب کارخانه ساعت تا پشت عقربه‌ها 45 پله است.

به این ترتیب که طبقه اول محل کارخانه، طبقه دوم محل میله‌های رابط و لنگر ساعت، طبقه سوم محل تقسیم عقربه‌ها و پشت صفحات ساعت و طبقه چهارم محل نصب پیاله و چکش زنگ است. ساعت معاون التجار که تاریخ ساخت آن 1332 شمسی است، از هامبورگ آلمان خریداری و با کشتی به بندر خرمشهر و از آنجا به تهران و سپس به مشهد منتقل شد و در زمان انتقال آن از خرمشهر به مشهد نماینده‌ای از آستان قدس برای نظارت همراه محموله بود.

این ساعت که در سال 1334 با تشریفاتی خاص به صحن انقلاب منتقل و نصب شد، مانند ساعت قبلی دارای چهار صفحه در چهار جهت است، اما شماره‌های صفحه آن فارسی و وزن آن کمتر است. کوک آن روزانه دو بار با الکتروموتور به صورت خودکار صورت می‌پذیرد و در صورت قطع برق تا 24 ساعت کوک است. همچنین در صورت طولانی شدن قطع برق، کوک ساعت به وسیله هندل و با دست انجام می‌شود. ساعت دارای دو نوع صدای زنگ است، به طوری که به‌ازای هر ربع، یک زنگ و در هر ساعت به تعداد ساعتی که نمایش داده می‌شود زنگ نواخته می‌شود.

در سیستم و نصب دو ساعت بزرگ صحن انقلاب و آزادی تفاوت‌هایی وجود دارد: به این صورت که ساعت صحن انقلاب با یک لنگر و ساعت صحن آزادی با سه لنگر کار می‌کند. همچنین موتور ساعت صحن آزادی به عکس ساعت صحن انقلاب در پایین و لنگرها در بالا جاسازی شده است.

همچنین از سال 1386 هجری شمسی در بیشتر قسمت‌های اماکن متبرکه، ساعت‌های دیجیتالی جایگزین ساعت‌های قبلی شده است. از مزایای این ساعت‌ها، برقی بودن، عدم نیاز به تعویض باطری، تنظیم راحت‌تر و نمایش اوقات شرعی، ایام هفته و تاریخ روز است.

خاطرات چهارمین نسل از ساعت سازهای حرم

محمد علی عنبرانی جزو خدام قدیمی است که به واسطه شغل‌اش در حرم برای بسیاری از افراد نام آشناست، او چهارمین ساعت‌ساز رسمی آستان قدس رضوی است که حدود 30 سالی می‌شود که در کنار خدمت افتخاری به زائران حضرت رضا(ع)، کار تعمیر همه ساعت‌های حرم را انجام می‌‌دهند و بیشتر افراد او را با عنوان ساعت‌ساز حرم می‌شناسند.

عنبرانی در زمان ورودش به حرفه ساعت‌سازی، ساعت‌هایی با عقربه‌های چند میلی متری را تعمیر می‌کرد و حالا تنها ساعت‌ساز عقربه‌های بزرگ حرم است. او در مورد نخستین باری که ساعت‌های بزرگ حرم را از نزدیک دید می‌گوید: «باورتان نمی‌شود وقتی برای نخستین بار چشم‌ام به این ساعت‌های بزرگ افتاد تعجب کردم و با خودم گفتم خدایا من چطوری می‌توانم این ساعت را تعمیر کنم، تا اینکه کم کم با شیوه کار و تعمیر این ساعت‌ها آشنا شدم.»

قلق عقربه‌های یک متری هم دستم آمده

وی ادامه می‌دهد: «کسی که رانندگی بلد باشد هر ماشینی که بشیند، اولش بد قلقی داره و بعدش قلقش دستشان می‌آید، کسی که ساعت‌ساز است کوچکم و بزرگ ندارد بعد از مدتی کار کردن با ساعت‌های بزرگ را هم یاد می‌گیرد و قلقلش دستش می‌آید می‌خواهد چند میلی‌متری باشد یا یک متری.»

ساعت‌ساز حرم امام رضا(ع) در مورد ساعت‌هایی که در اماکن متبرکه وجود دارد، می‌گوید: «در مجموعه حرم همه چیز از یک همسانی و نظمی برخوردار است، ما هم تصمیم گرفتیم به جای اینکه در هر جای حرم یک مدل ساعت باشد، همه ساعت‌ها را یک شکل کنیم و حدود پنج سالی زمان برد تا کار بررسی و انتخاب یک ساعت واحد برای مجموعه حرم مطهر گرفته شود، در نهایت این مدل ساعت دیجیتال برقی که نیاز به باطری هم ندارد و در نیاز زائران برای اوقات شرعی و ذکر‌های روز هفته را برطرف می‌کرد، انتخاب کنیم چون در گذشته دائماً زائران برای دانستن ساعت اذان و اوقات شرعی به خدام مراجعه می‌کردند و خدام هم نمی‌توانستند زمان دقیقی را بگویند. با نصب این ساعت‌ها در رواق‌های مختلف بارها که برای گشت رفته‌ام، دیده‌ام که زائران مشغول یادداشت کردن وقت اذان‌ها هستند تا بتوانند برنامه زیارت‌شان را طوری برنامه‌ریزی کنند که به نماز جماعت برسند.»

دنگ... دنگ... دنگ

وی در مورد صدای زنگ ساعتی که به گوش زائران می‌رسد، توضیح می‌دهد: صدای ساعت که بسیاری از زائران با آن خاطره دارند، مربوط به ساعت صحن انقلاب اسلامی یا همان ساعت معاون است؛ این ساعت که در ایوان معروف به ایوان ساعت قرار دارد، دارای دو نوع صدای زنگ است، به طوری که به‌ازای هر یک ربع، یک زنگ و در هر ساعت به تعداد ساعتی که نمایش داده می‌شود زنگ نواخته می‌شود. به این شکل که در یک ربع اول یک زنگ، در نیم ساعت دو زنگ، در 45 دقیقه که سه ربع می‌شود 3 زنگ و در یک ساعت کامل 4 زنگ می‌زند، سپس با کمی مکث به تعداد ساعتی که نمایش داده می‌شود زنگ زده می‌شود، مثلاً اگر ساعت 10 باشد، ساعت 10 مرتبه زنگ می‌خورد.

در حریمت سال‌ها تعمیر ساعت کرده‌ام
قدیم‌ترین ساعت‌ساز حرم صحبت‌هایش را با این شعر که خودش سروده، به پایان می‌رساند:
در حریمت سال‌ها تعمیر ساعت کرده‌ام
آن چه بر من داده‌ای فرمان اطاعت کرده‌ام
عنبرانی است شهرتم، نامم محمد ‌ای رضا
خدمت این در به امید شفاعت کرده‌ام