زنگ‌ها در« نطنز» به صدا درآمد
ایران با برجام پذیرفت ترمز برخی فعالیت‌های هسته‌ای را نگه دارد و در زمانی که دو طرف در حال پیشبرد پروژه اعتمادسازی هستند، بخش‌های مربوط به تحقیق و توسعه را با سرعت بیشتری پیش ببرد که هرگاه برجام نیمه‌کاره ماند و دستور به از‌سرگیری کامل فعالیت‌ها رسید یا برجام با عمر طبیعی به پایان رسید، ورود تهران به مرحله غنیسازی صنعتی با سرعت بیشتری صورت بگیرد.
دوباره استان اصفهان، نطنز، مجتمع تاسیسات غنیسازی شهید احمدی‌روشن. نخستین‌بار در شهریور ماه 1396 به همت سازمان انرژی اتمی در قالب تیم خبرنگاری از مجتمع تاسیسات غنیسازی نطنز بازدید کردم. دو بازدید در کمتر از دو سال با دو هدف متفاوت. نخستین‌بار در روزهایی از قلب غنیسازی ایران بازدید کردم که توافق هسته‌ای همچنان میان ایران و ترکیب 1+5 حلقه اتصال به حساب می‌آمد و ایالات متحده امریکا با رای دونالد ترامپ، رییس‌جمهور این کشور از توافق کنار نکشیده بود. در آن بازه زمانی ایران تعهدهای هسته‌ای خود را طبق برجام و در تیررس دوربین‌های آبی‌رنگ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یک به یک انجام می‌داد و هنوز بازگشت تحریم‌های هسته‌ای امریکا، مانع از منفعت اقتصادی تهران از توافق نشده بود.
تیتر رسانه‌های داخلی منتقد برجام هرازچندگاهی به سمت بتون‌ریزی در قلب راکتور اراک یا تبدیل شدن تاسیسات غنیسازی به آب انبار چرخش پیدا می‌کرد. در آن فضا گزارش خبرنگاران ایرانی از تاسیسات نطنز و مجتمع آب سنگین اراک حول یک محور بود: از تعطیلی تاسیسات هسته‌ای ایران خبری نیست هر چند محدودیت‌هایی را در برخی حوزه‌ها پذیرفته‌ایم.
بازدید روز دوشنبه 30 اردیبهشت 1398 از مجتمع غنیسازی شهید احمدی‌روشن در شرایط زمانی و سیاسی متفاوتی انجام شد. هر چند برجام هنوز به قوت خود باقی است اما 1+5 جای خود را به ترکیب 1+4 داده است. تحریم‌های امریکا بازگشته و اروپا به اضافه چین و روسیه نتوانستند در یک سال گذشته برخلاف وعده‌های مکرر غیبت واشنگتن را جبران کنند. در چنین شرایطی ایران در هجدهمین روز از اردیبهشت ماه و درست در روزی که کناره‌گیری امریکا از برجام یک ساله شد، اعلام کرد که بخشی از تعهدهای هسته‌ای خود را با استناد به بند‌های 26 و 36 توافق هسته‌ای به مدت 60 روز به حالت تعلیق درمی‌آورد. شوک برجامی ایران در واقع نخستین اقدام از سناریو مدنظر تهران برای کاستن گام به گام از سطح تعهدات است.
اقدامی که ایران می‌گوید با توجه به متن ماده 26 و 36 در چارچوب برجام است و طرف اروپایی حداقل در ملأعام نظر متفاوتی با تهران دارد و تاکید می‌کند که تا زمانی در برجام می‌ماند که ایران به تعهدات خود پایبند بماند. ایران در روز 18اردیبهشت ضمن اینکه اعلام کرد دیگر به سقف تعیین شده 300 کیلوگرم اورانیوم و 130 کیلوگرم آب سنگین پایبند نخواهد بود از جزییات گام بعدی که 60 روز بعد در صورت عدم تحرک 1+4 در راستای حفظ برجام برخواهد داشت نیز رونمایی و اعلام کرد که اگر 1+4 در مسیر عادی‌سازی کانال‌های مالی و بانکی ایران برنیامده و همزمان فروش نفت ایران را تضمین نکند، تهران محدودیت سطح غنیسازی 3.67 را رعایت نخواهد کرد و دیگر در مسیر تعیین شده در برجام برای راکتور خنداب اراک هم حرکت نخواهد کرد.
در حالی که برخی ناظران فعالیت‌های هسته‌ای ایران و کارشناسان اهل فن پس از اعلام کاهش نسبی تعهدات ایران در واکنش به تعلل‌های یک‌سال گذشته 1+4 ادعا کردند، ممکن است تهران در مسیر اجرایی کردن تهدیدهای خود برنیاید یا در توان فنی ایران برای این گام تشکیک وارد کردند اما شواهد امر حاکی از آن است که تهران در تهدید هسته‌ای جدید خود جدی است.
بر اساس خبرهای رسیده کار افزایش ظرفیت و روند تولید در دو حوزه تولید اورانیوم غنی شده و آب سنگین بلافاصله پس از 18 اردیبهشت به سایت نطنز و کارخانه تولید آب سنگین اراک اعلام شده و در نتیجه این سرعت‌بخشی به روند اجرای تهدیدها بود که روز دوشنبه بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی در نشست خبری با خبرنگاران رسانه‌های داخلی از داخل سایت نطنز اعلام کرد که ایران در راستای کاهش از سطح تعهدات برجامی، ظرفیت تولید اورانیوم 3.67 درصد را 4 برابر کرده است.
خبری که بلافاصله از قلب غنیسازی ایران در اصفهان مخابره و در رسانه‌های غربی بازتاب وسیع پیدا کرد. بدین‌ترتیب می‌توان گفت که این دومین بار در 15 سال گذشته بود که نطنز ابتدا پذیرای محدودیت‌های هسته‌ای و پس از چندی مسوول اجرای دستورات رسیده از شورای عالی امنیت ملی برای تسریع در روند تولید به دلیل خلف وعده اروپایی‌ها بود.
غنیسازی اورانیوم در نطنز یک بار در جولای سال 2004 در جریان مذاکرات هسته‌ای ایران با تروییکای اروپایی متوقف شد. دو سال پس از این تاریخ در سال 2006 میلادی بود که با خلف وعده اروپایی‌ها در مذاکرات که نتیجه کارشکنی‌های امریکا بود، ایران غنیسازی در این مرکز را از سر گرفت. اصرار امریکا در آن بازه زمانی برای به صفر رساندن غنیسازی اورانیوم عملا منتهی به افزایش تعداد سانتریفیوژهای ایران شد. در سپتامبر سال 2007 بود که دولت ایران اعلام کرد 3 هزار سانتریفیوژ را در نطنز مستقر کرده است.
در سال 2010، مقام‌های ایران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع دادند که از این پس غنی‌سازی‌های ایران در نطنز انجام خواهد شد و در ماه مارس سال 2011 نیز جرقه آغاز این کار را زدند. ژانویه 2013 بود که کابوس غرب از زبان فریدون عباسی، رییس وقت سازمان انرژی اتمی شنیده شد: غنیسازی 5 درصدی اورانیوم در نطنز ادامه پیدا می‌کند و البته ایران به دلیل امتناع غرب از در اختیار قرار دادن اورانیوم 20درصد غنی شده مورد نیاز، خود اقدام به غنیسازی 20 درصدی در نطنز و فردو می‌کند. با برجام محدودیت‌هایی بعضا 10 ساله و 15 ساله بر ظرفیت‌های غنیسازی ایران در نطنز اعمال شد که اکنون با تصمیم ایران برای کاستن از سطح تعهدات باز هم برخی موتورها در قلب غنیسازی ایران باید سریع‌تر از دو سال گذشته حرکت کنند.
**پیام تهران از ایستگاه غنیسازی نطنز به بروکسل
تعریف ساده توافق هسته‌ای ایران با 1+5 مصوب جولای 2015 چه بود؟ تهران پس از سال‌ها مذاکرات هسته‌ای بی‌نتیجه که ابتدا با تروییکای اروپایی (فرانسه، بریتانیا و آلمان) کلید خورد و پس از مدتی به ترکیب طرف مقابل کشورهای امریکا، روسیه و چین هم اضافه شدند، پذیرفت در ازای پذیرش برخی محدودیت‌های موقت بر برنامه هسته‌ای خود از ذیل قطعنامه‌های متعدد و متنوع فصل هفتمی شورای امنیت سازمان ملل خارج شود و با برداشته شدن تحریم‌های هسته‌ای در سطوح دوجانبه و چندجانبه از سوی کشورهای غربی و شورای امنیت روبه‌رو شود.
هرچند که امریکا در یک سال آخر ریاست‌جمهوری باراک اوبامای دموکرات هم کارشکنی‌هایی در بهره‌مندی اقتصادی کامل ایران از برجام انجام داد اما واشنگتن به شکل رسمی تا اردیبهشت ماه 1396 در توافق هسته‌ای با ایران بود. آنچه در یک سال گذشته رخ داد در نهایت کاسه صبر تهران را لبریز کرد. واشنگتن نه تنها از برجام فاصله گرفت، بلکه تحریم‌های هسته‌ای را هم بازگرداند و باز نه تنها تلاش کرد شاهراه‌های اقتصادی ایران را با لغو تمام معافیت‌های تحریمی ببندد، بلکه درصدد پرونده‌سازی امنیتی و نظامی برای ایران هم برآمد و نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در لیست گروه‌های تروریستی خارجی قرار داد و حتی همکاری‌های هسته‌ای کاملا صلح‌آمیز و بعضا با اهداف پزشکی ایران با سایر کشورهای عضو برجام را هم هدف تحریم قرار داد.
در گام آخر امریکایی‌ها بدون توجه به مفاد 14 گزارش جامع آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره پایبندی تهران به تعهدات برجامی ادعا کردند که راه‌های رسیدن ایران به بمب باید مسدود شود و یکی از راهکارهای آن متوقف شدن غنیسازی در ایران است. در چنین شرایطی ایران پس از یک دوره صبر استراتژیک و فرصت دادن به کشورهای حاضر در برجام به گونه‌ای که امکان بهانه‌جویی را از آنها گرفته باشد با کاستن از سقف تعهدات هسته‌ای هم پیام سیاسی و هم پیام فنی به بازماندگان در برجام و افکار عمومی در سطح بین‌المللی داد. البته که در این اقدام پیامی هم برای منتقدان داخلی برجام نهفته است.
آنچه روز دوشنبه از ایستگاه فعال غنیسازی ایران به رسانه‌های جهان مخابره شد دو پیام موازی سیاسی و فنی بود:
1. ایران توانایی فنی این را دارد که با همین تعداد سانتریفیوژها تولید خود را افزایش دهد کمااینکه در مرحله نخست این تولید را 4 برابر کرد و به زودی از سقف تولید 300 کیلوگرم عبور خواهد کرد.
2. اروپایی‌ها به اضافه چین و روسیه اگر می‌خواهند ایران تا روز 16 تیر و شاید هم زودتر به نقطه فنی بازگردد که روز 17 اردیبهشت ایستاده بود، مسوولیت‌های برجامی خود را به‌جا آورند.
تا 16 تیرماه که ایران و 1+4 دوباره در موقعیت دوئل برجامی قرار بگیرند، یک گزارش دیگر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نیمه خردادماه درباره میزان پایبندی تهران به تعهداتش در برجام منتشر خواهد شد. گزارشی که از هم‌اکنون بسیاری نگران مفاد آن هستند. هرچند که به گفته بهروز کمالوندی، آژانس نقش ناظر و قاضی را دارد اما گزارش این نهاد می‌تواند واکنش 1+4 را به دنبال داشته باشد. مقام‌های سایت هسته‌ای نطنز روز دوشنبه به خبرنگاران رسانه‌های داخلی اعلام کردند که اطلاعات طراحی گام‌های برداشته شده در راستای کاهش از سطح تعهدات برجامی اخیر را به اطلاع آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای رسانده‌اند.
در دو هفته گذشته از دستور شورای عالی امنیت ملی برای کاسته شدن از سطح تعهدات برجامی، مقام‌های سیاسی و فنی ایران از وزارت خارجه و سازمان انرژی اتمی که دو بال همراستا در مذاکرات هسته‌ای هم بودند، تاکید داشتند که اقدام‌های تهران با مستند بودن به ماده‌های 26 و 36 برجام در چارچوب توافق است. با وجود این قابل کتمان نیست که اگر 1+4 به تعهدات خود عمل نکند عملا گام نخست ایران در عدم رعایت محدودیت سقف تولید اورانیوم و آب سنگین و در گام دوم عدم پایبند بودن به محدودیت 3.67 درصد می‌تواند ادبیات فنی گزارش‌های پیش‌روی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تغییر بدهد. تهران در کمتر از دو هفته تولید اورانیوم 3.67 در نطنز را 4 برابر کرد و همزمان مقام‌های سازمان انرژی اتمی می‌گویند در گام دوم می‌توانند در بازه زمانی 4 روزه غنیسازی 20 درصد را آغاز کنند.
هم تهران و هم 1+4 و البته امریکا که از توافق هسته‌ای فاصله گرفته، می‌دانند که ایران در گام‌های بعدی در مسیر خروج نسبی از برجام یا به اصطلاح کاستن مرحله‌ای از سطح تعهدات، گزینه‌های متعددی پیش‌رو دارد. در دو هفته اخیر که گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای درباره گزینه‌های فنی پیش روی ایران در فضای رسانه‌ای داغ شده بود، برخی احتمال خروج ایران از معاهده منع تکثیر تسلیحات هسته‌ای (ان‌پی‌تی) یا تعلیق اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را مطرح کردند که با توضیحات روز دوشنبه مقام‌های سازمان انرژی اتمی در تاسیسات غنیسازی نطنز می‌توان گفت فعلا این دو مساله در دستور کار قرار ندارد اما اگر 1+4 به مسیر اجرای تعهدات بازنگردد، این گزینه‌ها هم قابل بررسی خواهند بود. برآیند سخنان بهروز کمالوندی در جمع خبرنگاران هنگام بازدید از نطنز این بود که توازن برجام به هم خورده و ایران قصد خروج از توافق با 1+4 را ندارد و این گام و گام‌های بعدی ایران هم در چارچوب برجام خواهد بود.
**آنچه در 20 سال رخ نداد، می‌تواند در 20 دقیقه رخ بدهد
بازدید دوباره از نطنز در فاصله زمانی کمتر از دو سال و آن هم در روزهایی که برنامه هسته‌ای ایران میزبان برخی محدودیت‌های برجامی است و همزمان سه نوع نظارت پارلمانی، پروتکلی و برجامی بر برنامه هسته‌ای ما سایه انداخته، فرصت دوباره‌ای شد برای مشاهده پیشرفت‌های هسته‌ای ایران به خصوص در حوزه تحقیق و توسعه. در گزارش شهریور ماه 1396 که با عنوان «نفس «نطنز» خنده «خنداب»» منتشر شد از مجتمع غنیسازی شهید احمدی‌روشن با عنوان قلبی یاد کردم که جهان سال‌ها به دنبال توقف تپش آن بود.
غنیسازی ایران که در جریان مذاکرات هسته‌ای از سوی جامعه بین‌المللی به رسمیت شناخته شد همچنان خط قرمز ایران است و زیاده‌خواهی دولت جدید امریکا و متحدان آن در منطقه برای توقف آن خواب آشفته‌ای است که تعبیر نخواهد شد. مجتمع غنیسازی نطنز قریب به دو سال گذشته به دور از هیاهوهای رسانه‌ای که آن را به انباری برای تجهیزات هسته‌ای منفصل ایران تشبیه می‌کردند، به کار خود ادامه داده و این‌بار سازمان انرژی اتمی درب واحدهای تازه تاسیس جدیدی را به روی خبرنگاران باز کرد.
بازدید از بخش‌های تازه تاسیس و ساختمان‌هایی که رنگ و بوی جدیدی داشتند نشان از تایید قسم جلاله‌ای داشت که علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی در مجلس شورای اسلامی در مهرماه 1394 یاد کرد: «والله، والله، والله در مسائل هسته‌ای نه با کندی و نه با توقف روبه‌رو خواهیم شد و آب سنگین اراک، تحقیقات و غنیسازی ادامه خواهد یافت.»
در نطنز یا صدای دائم فعالیت 5060 سانتریفیوژ فعال به گوش می‌رسد یا تجهیزات هسته‌ای با شماره‌بندی‌های دقیق و آدرس محل قابل نصب در سالن B چیده شده‌اند تا در صورت دستور شورای عالی امنیت ملی فورا به فعالیت گرفته شوند. برخلاف فضاسازی برخی رسانه‌های منتقد داده‌ها و ستانده‌های ایران در برجام، ذخیره‌سازی سانتریفیوژها به گونه‌ای صورت گرفته که بازگرداندن آن آسان است. توانمندی هسته‌ای ایران که به دلیل محدودیت‌ها و تحریم‌های رنگارنگ در سال‌های گذشته به همت دانشمندان و کارشناسان ایرانی با اتکا به دانش و تجهیزات بومی پیش رفته در سایه برجام امکان تحقیق و توسعه رسمی پیدا کرده و امروز می‌توان گفت که ادامه زنجیره این تحقیق و توسعه، ایران را از سرمایه‌گذاری‌های عظیم رها کرده است.
امروز تحقیق و توسعه ایران روی ماشین‌های نسل 6 هم به خوبی پیش رفته و می‌توان گفت که در صورت تداوم برجام تا سال دهم پس از اجرا، دانشمندان ایرانی در نطنز می‌توانند شاهد جایگزین شدن ماشین‌های نسل یک با قابلیت پایین با ماشین‌های نسل‌های بالاتر با کیفیت بیشتر باشند. کار تحقیق و توسعه در نطنز با رعایت محدودیت‌های قید شده در برجام به گونه‌ای پیش رفته که به گفته کارشناسان این مجتمع، ایران در حال حاضر نیاز به ساخت سایت جدید ندارد و هر زمان اراده کند، می‌تواند با تغییر نسل سانتریفیوژ کار را پیش ببرد.
«آنچه در 20 سال رخ نداد، می‌تواند در 20 دقیقه رخ بدهد»، جمله‌ای که روی یکی از تابلوهای محوطه داخلی مجتمع نوشته شده بود، گویای حقیقتی است که اتفاقا امروز باید به گوش کشورهای باقیمانده در برجام و افکار عمومی بین‌المللی برسد. جمهوری اسلامی ایران در 20 سال گذشته که برنامه هسته‌ای ایران به فراخور تحولات روز در صدر یا ذیل اخبار رسانه‌های بین‌المللی بوده، ثابت کرده که اراده برخورداری از برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای به عنوان عضوی از ان‌پی‌تی را دارد. اراده‌ای که در سال‌های نخست در شعار انرژی هسته‌ای حق مسلم ماست، نمود پیدا کرد و بعدها با نخستین توافق هسته‌ای چندجانبه میان ایران و 6 کشور به ثبت رسید و حتی بخشی از قطعنامه 2231 شورای امنیت هم شد.
ایران با برجام پذیرفت ترمز برخی فعالیت‌های هسته‌ای را نگه دارد و در زمانی که دو طرف در حال پیشبرد پروژه اعتمادسازی هستند، بخش‌های مربوط به تحقیق و توسعه را با سرعت بیشتری پیش ببرد که هرگاه برجام نیمه‌کاره ماند و دستور به از‌سرگیری کامل فعالیت‌ها رسید یا برجام با عمر طبیعی به پایان رسید، ورود تهران به مرحله غنیسازی صنعتی با سرعت بیشتری صورت بگیرد.
بازدید از ایستگاه غنیسازی ایران نشان داد که همه چیز برای بازگشت ایران به نقطه نه پیش از برجام بلکه بسیار جلوتر از آن آماده است. تهران تحت هیچ شرایطی نه در گذشته و نه در آینده غنیسازی صفر را نمی‌پذیرد و این نکته‌ای است که حاضران در برجام باید به غایبان یا کشوری که از توافق عقب کشید، گوشزد کنند. امروز برجام در میدان مسابقه اراده‌ها قرار گرفته است: ایران اراده سیاسی و توان فنی برای ایجاد توازن در تعهدات برجامی خود و بازماندگان در توافق را دارد و همزمان که دستان تهران روی دکمه قرمز قرار گرفته در حال محک اراده اروپا برای حفظ برجام است. تداوم توافق هسته‌ای در حالی که طرف‌های باقیمانده در آن شعارهای شفاهی را به گام‌های اجرایی تبدیل کرده‌اند، هم مطلوب ایران است و هم 1+4. تهران در ایستگاه نطنز ترمز را اندکی رها کرده و اراده اروپا برای دفاع از توافقی چندجانبه و شناسنامه‌دار را که دستاوردی مهم برای حوزه منع اشاعه است به نظاره نشسته است.
منبع: روزنامه اعتماد؛ 1398.03.01
دیدگاه تان را بنویسید