فعال شدن مکانیسم ماشه؛بازگشت به دوران فشار حداکثری؟
فعال شدن مکانیسم ماشه و همراهی اروپا و آمریکا علیه ایران؛ بازگشت به دوران فشار حداکثری؟
در سال‌های اخیر، پرونده هسته‌ای ایران به یکی از پیچیده‌ترین و چالش‌برانگیزترین موضوعات در عرصه سیاست خارجی تبدیل شده است. پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و بازگرداندن تحریم‌ها، تنش‌ها میان ایران و غرب به‌ویژه ایالات متحده و کشورهای اروپایی افزایش یافت. اکنون، با اعلام فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» از سوی قدرت‌های غربی، به‌نظر می‌رسد مرحله تازه‌ای از فشار دیپلماتیک و اقتصادی علیه ایران آغاز شده است؛ مرحله‌ای که می‌تواند پیامدهای مهمی برای آینده توافق هسته‌ای، روابط بین‌الملل و امنیت منطقه‌ای به همراه داشته باشد.
مکانیسم ماشه چیست؟
مکانیسم ماشه (Snapback Mechanism) یکی از بندهای کلیدی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل است که به‌عنوان پشتوانه حقوقی توافق برجام در سال ۲۰۱۵ به تصویب رسید. این مکانیسم به طرف‌های امضاکننده برجام (از جمله فرانسه، آلمان، بریتانیا، چین، روسیه و آمریکا) این امکان را می‌دهد که در صورت مشاهده «عدم پایبندی اساسی» ایران به تعهدات هسته‌ای خود، روند بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی سازمان ملل را آغاز کنند.
با وجود خروج رسمی آمریکا از برجام، کشورهای اروپایی در ظاهر به توافق پایبند ماندند، اما اکنون با همراهی با آمریکا در فعال‌سازی مکانیسم ماشه، نشان می‌دهند که صبر آن‌ها نیز در برابر پیشرفت‌های هسته‌ای ایران به سر آمده است.
دلایل فعال شدن مکانیسم ماشه
فعال شدن این مکانیسم توسط کشورهای اروپایی و آمریکا دلایل متعددی دارد، از جمله:
افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم توسط ایران
طبق گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران سطح غنی‌سازی اورانیوم خود را به بالای ۶۰٪ رسانده است؛ سطحی که فاصله‌ای اندک با قابلیت تسلیحاتی دارد و نگرانی‌های جدی بین‌المللی را در پی داشته است.
کاهش همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
ایران در مواردی دسترسی بازرسان آژانس به تاسیسات و اطلاعات مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای را محدود کرده است. این رفتار، اعتماد بین‌المللی نسبت به صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران را کاهش داده است.
عدم پیشرفت در مذاکرات وین
تلاش‌ها برای احیای برجام در مذاکرات وین به دلیل اختلافات اساسی بین طرفین، به نتیجه مشخصی نرسیده است. کشورهای غربی اکنون به این نتیجه رسیده‌اند که بدون اعمال فشار جدید، بازگشت ایران به تعهدات غیرممکن خواهد بود.
موضع ایران با فعال‌سازی مکانیسم ماشه
جمهوری اسلامی ایران فعال‌سازی مکانیسم ماشه را «غیرقانونی» و «فاقد وجاهت حقوقی» می‌داند. مقامات ایرانی تأکید دارند که آمریکا پس از خروج یکجانبه از برجام، صلاحیت استفاده از مکانیسم‌های آن را ندارد و همراهی اروپا با واشنگتن را نشانه‌ای از بی‌اعتباری تعهدات غربی‌ها قلمداد می‌کنند.
ایران همچنین اعلام کرده است که در صورت بازگشت تحریم‌های شورای امنیت، پاسخ متقابل و قاطع خواهد داد و احتمال خروج کامل از برجام یا حتی NPT (پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای) نیز مطرح شده است.
همراهی اروپا با آمریکا؛ نقطه عطف جدید
یکی از نکات مهم در این مرحله، همراهی آشکار اروپا با ایالات متحده است؛ همراهی‌ای که در سال‌های گذشته با تردید و احتیاط همراه بود. اما اکنون به‌نظر می‌رسد اروپا نیز امیدی به احیای برجام ندارد و سیاست «فشار هماهنگ» را انتخاب کرده است.
این تغییر موضع می‌تواند نتیجه دلایلی نظیر:
فشارهای داخلی و افکار عمومی در اروپا نسبت به خطرات هسته‌ای ایران
نگرانی از همکاری‌های ایران با روسیه در جریان جنگ اوکراین
نزدیک‌تر شدن سیاست خارجی اروپا به واشنگتن در دوره‌های بحران جهانی
باشد.
پیامدهای احتمالی فعال شدن مکانیسم ماشه
بازگشت تحریم‌های سازمان ملل
با اجرای مکانیسم ماشه، تمامی تحریم‌های پیش از برجام دوباره اعمال می‌شوند؛ از جمله تحریم‌های تسلیحاتی، مسافرتی و بانکی.
افزایش تنش‌های منطقه‌ای
بازگشت تحریم‌ها می‌تواند به واکنش‌های تندتر ایران و افزایش تنش در خاورمیانه منجر شود، به‌ویژه در خلیج فارس و مرزهای اسرائیل.
خطر مرگ کامل برجام
این اقدام به‌مثابه ضربه نهایی به توافق هسته‌ای تلقی می‌شود؛ توافقی که از سال ۲۰۱۸ به‌طور عملی در حالت تعلیق بوده است.
اثر بر بازار انرژی و اقتصاد جهانی
افزایش تنش با ایران معمولاً با بالا رفتن بهای نفت و بی‌ثباتی در بازارهای جهانی همراه است. غربی، نقطه عطفی در مسیر پرونده هسته‌ای ایران و روابط تهران با جامعه جهانی محسوب می‌شود. این اقدام، نشانه‌ای از پایان صبر راهبردی غرب و ورود به مرحله جدیدی از فشار استراتژیک است. در چنین شرایطی، چشم‌انداز بازگشت به دیپلماسی، مبهم‌تر از همیشه به‌نظر می‌رسد. آینده این بحران نه‌تنها به تصمیمات تهران، بلکه به اراده سیاسی قدرت‌های جهانی برای یافتن راه‌حل‌هایی واقع‌گرایانه بستگی دارد.