‌آماده برای پرش

نوسانات نرخ ارز و افزایش یکباره و ناگهانی نرخ ارز یا دلار، یکی از مهم‌ترین وقایع چند‌ساله زندگی اقتصادی ایرانیان شده است. به این معنا که تا پیش از این و قبل از ‌10سال اخیر؛ اکثر قریب به اتفاق مردم، دوره‌ها‌یی در زندگی را به یاد می‌آورند که نرخ ارز در آن یک شبه افزایش یافته بود و البته برای این افزایش نیز دلایل موجهی همچون جنگ تحمیلی و‌‌... داشتند.

تحولات ارز اما در سالیان اخیر، در بازه‌های زمانی نزدیک‌تری به هم رخ می‌دهد. مردم زودتر از آن آگاه می‌شوند و به تبع سبک زندگی جدیدی که در میان آنان رواج یافته، اثرات بیشتری نیز از آن متحمل می‌شوند. نوساناتی که امروز هر فردی که دستی بر آتش تحلیل‌ دارد، از آن در جمعی سخن به میان می‌آورد. همین مساله منجر به این شده که در این سال‌‌ها در بازار ارز، تحولات چندان شگرفی رخ داده باشد‌ که ایرانیان از نوستالژی نرخ دلار 7 تومانی با حسرت یاد کنند و آن‌ را به صندوقچه خاطرات خود سپرده باشند!

در این یادداشت نگاهی بر روند تاریخی این شوک‌ها در فضای اقتصاد کشور، پس از پیروزی انقلاب اسلامی داشته‌ایم.

  نوستالژی دلار 7تومنی!

نوسانات ارزی و جهش‌‌های ناگهانی قیمت دلار بر حسب ریال، در اقتصاد ایران پدیده جدیدی نیست. مروری بر آنچه در چهل سال‌ اخیر شاهد آن بودیم ما را به این سمت و سو رهنمون می‌سازد که دلار دستخوش تحولات بسیار بزرگی شده که تنها گوشه‌ای از آن در زندگی امروز ما جریان دارد.

آمارهای اقتصادی این‌طور نشان می‌‌‌دهد که‌ در عرض ۳۴ سال گذشته نرخ دلار حدودا ۴۰۰ برابر شده است! یعنی دلار ۷ تومانی در سال ۱۳۵۷ جای خود را به دلار ۳۰۰۰ تومانی در سال ۱۳۹۲ داده و امروز نرخ دلار به بیش از 4600 تومان رسیده است.

مبتنی بر همین آمار و دوران‌های مختلفی که ارز در آنها دچار شوک و جهش شده می‌توان وضعیت نرخ ارز را در پنج دوره مورد بررسی قرار داد. اول از سال 13۵۷ تا 13۶۷، دوره دوم از سال 13۶۷ تا 13۷۳، دوره سوم از سال 13۷۳ تا 13۸۱ و دوره چهارم از سال 13۸۱ تا 13۹۲ و دوره پنجم از سال 1392 تا 1396.

  زیر سایه جنگ

در سال ۱۳۵۷ و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با توجه به وقایع پیش آمده و التهابات سیاسی و شرایط روانی ناشی از تغییر مدیریت سیاست‌گذاری اقتصادی، درآمدهای ارزی سابق کشور با ابهام مواجه شد. همچنین وقوع حمله خارجی در فاصله کمی پس از انقلاب نیز بر تشدید این شرایط تاثیر زیادی گذاشت. مجموع این قضایا باعث شد نرخ ارز با جهش چشمگیری در سال 13۵۷ مواجه شود. داده‌های سری زمانی بانک مرکزی مربوط به نرخ ارز در بازار غیررسمی نشان می‌‌دهد که در نخستین سال‌های پس از وقوع انقلاب، نرخ ارز جهش یافت و از قیمت ۷ تومان، به ۱۰ تومان رسید. به این ترتیب نخستین شوک ارزی اقتصاد کشور، با 30 درصد افزایش نرخ ارز در سال 13۵۷ به وقوع پیوست.

در سال 13۶۷ و با پایان یافتن جنگ تحمیلی، کشور با یک شوک متفاوت ارزی مواجه شد. به طوری که نرخ واقعی ارز با شوکی منفی 40 درصدی همراه شد و به ۶ تومان رسید. این یکی از معدود دفعاتی است که نرخ ارز در ایران از آنچه قبلا بوده، پا‌یین‌تر آمده و در واقع شوک نزولی را تجربه کرده است. یکی از مهم‌ترین دلایل این افت قیمت، کاهش درآمدهای نفتی و صادرات نفت بود که تاثیر زیادی در شوک ارزی دوم برای کشورمان داشت.

با پایان جنگ و بهبود تدریجی درآمدهای نفتی، همچنین از سوی دیگر کاهش تقاضا برای ارز در این سال‌ها، ارز در ایران به نصف قیمت خود رسید. در این زمینه سیاست‌‌های تعیین‌‌شده بر مبنای صرفه‌جویی در مصارف ارزی و مدیریت تقاضای آن، باعث شد با وجود کمبود شدید درآمدهای ارزی، قیمت دلار افزایش پیدا نکند و بازار به نحوی مدیریت شود.

  آماده برای پَرش!

پس از تجربه تورم بی‌سابقه در دولت‌های سازندگی و پایان جنگ، با تشدید روند افزایشی قیمت‌‌های داخلی و تورم اقتصادی، نرخ ارز نیز به ناگهان در سال‌ های 13۷۳ و 13۷۴ جهش بی‌سابقه‌‌ای را تجربه کرد. به این ترتیب اولین شوک عمده افزایشی در نرخ ارز، پس از شوک اولیه در سال 13۵۷، در این دوره پدید آمد. نرخ ارز در سال 13۷۳ در حدود ۴۶ درصد افزایش یافت و به ۲۶۳ تومان رسید و در سال 13۷۴ نیز در حدود ۵۳ درصد افزایش یافت و به ۴۰۳ تومان رسید. چنین جهشی در نرخ ارز در اقتصاد کشور، نه در سال‌‌های پیش از آن سابقه داشت و نه در سال ‌های‌بعدی -تا سال 13۸۹- نمونه مشابهی پیدا کرد.

در نتیجه این جهش بزرگ در نرخ ارز، تورم نیز در این بازه وضعیت مشابهی داشت. به طوری که نرخ تورم سال 13۷۳ حدودا ۳۵ درصد و تورم سال 13۷۴، بالغ بر ۴۹ درصد گزارش شده بود، که از جهشی بی‌سابقه در قیمت‌های داخلی در این دوره خبر می‌‌داد.

با وقوع این جهش بود که دولت عزم تثبیت نرخ ارز را برای نخستین بار صورت داد. پیش از این سال و در یک دوره هشت ساله، نرخ ارز رسمی بانک مرکزی تنها ۵ ریال افزایش یافته و از ۱۷۵ تومان در سال 13۷۳، به ‌5/175تومان در سال 13۸۰ رسیده بود. حال آنکه ارز در بازار آزاد در سال 13۸۰ به قیمتی در حدود ۷۹۲ تومان مبادله می‌شد! و مشابه سال 13۷۰، در این سال نیز‌ شکاف ایجاد شده در سیستم ارزی چند‌نرخی، سیاست‌گذاران پولی را به تعدیل نرخ ارز غیر‌رسمی واداشت. در سال 13۸۰ قیمت ارز در بازار آزاد، بیش از چهار و نیم برابر نرخ رسمی آن بود. به این ترتیب در سال 13۸۱، در پی نابسامانی بازار ارز و رانت‌‌های گسترده ناشی از چند‌نرخی بودن ارز، بانک مرکزی اقدام به افزایش نرخ ارز رسمی و رساندن آن به سطح ۷۹۵ تومان کرد.

  سقوط، آزاد!

 در پایان دهه هفتاد و با ورود به دهه هشتاد شاهد افزایش آرام و هرسال‌ نرخ دلار بودیم. افزایشی که جهش‌گونه نبود و اما ثابت نیز نگه داشته نشده بود. نرخ ارز در دهه هشتاد یعنی از سال ۱۳۷۹ تا سال ۱۳۸۹، از ۸۱۳ تومان به ۱۱۰۰ تومان رسید، یعنی رشدی تقریبا ۲۸ درصدی داشت.

پس از آنکه در فضای بین‌المللی صحبت از تحریم به میان آمد، نرخ ارز دوباره فضای مناسبی برای جهش پیش روی خود یافت. در سال 13۹۰ همزمان با تشدید زمزمه‌‌ها مبنی بر محدود شدن درآمدهای نفتی، افزایش نرخ ارز حالتی شتابان به خود گرفت. نرخ غیررسمی ارز در پایان سال 13۸۹ معادل ۱۰۳۳ تومان بود، اما در پایان اسفند سال 13۹۰، بهای ارز در بازار آزاد ایران به میزان ۱۸۹۲ تومان تعیین شد. بیشترین افزایش قیمت در دی‌ماه این سال به وقوع پیوست و نرخ ارز در عرض یک ماه رشدی ۱۸ درصدی به خود دید. شوک ارزی سال 13۹۰ در سال ‌بعد نیز ادامه یافت و در تابستان 13۹۱ نرخ ارز از حدود ۱۸۰۰ تومان در تیرماه، به حوالی ۲۳۰۰ تومان در پایان شهریورماه رسید. در مهرماه سال 13۹۱؛ نرخ ارز با تقریبا ۹۰۰ تومان افزایش، به رقم ۳۱۸۲ تومان رسید.

  رو به گذشته!

پس از روی کار آمدن دولت تدبیر و امید و تلاش برای برقراری توافق هسته‌ای میان ایران و کشورهای 1+5، سخن از تثبیت نرخ ارز به میان آمد. این روند اما چنان که به‌نظر می‌رسید، عملی نشد. نرخ دلار در شهریور 1396، به حدود 3600 تومان رسید و البته مسئولان ذی‌ربط نیز در این باره استقبال نشان دادند! در همین دوران بود که سخن از رساندن ارز به نرخ واقعی به میان آمد و عکس‌العملی در برابر این جهش صورت داده نشد.

جهش سال 1396، به شهریور محدود نماند و دی ماه سال جاری نیز شاهد جهش بزرگی در نرخ طلا و ارز بود. دلار در پایان دی ماه به 4600 تومان رسید و سکه بهار آزادی نیز از مرز یک میلیون و پانصد هزار تومان گذر کرد! در این بازارِ خاموش چه پیش روی اقتصاد ایران است؟!