ایران،ترکیه و عربستان در حال متحول کردن خاورمیانه
هومن سلیمیان
نقش تهران در همکاری منطقه ای جدید چیست؟
نقشه ای علیه ایران که نقش بر آب شد | چرخش به سمت ایران از کجا کلید خورد؟
با روی کارآمدن دوباره ترامپ در کاخ‌سفید، آنچه توجه تحلیلگران را به خود جلب کرده، مسیر تازه تحولات جاری در منطقه است؛ مسیری که یکی از گزاره‌های محوری آن، تقویت پیوندها و همکاری‌های درون منطقه‌ای در مواجهه با بازیگران فرامنطقه‌ای است.
طی حدود دو سال اخیر، تنش‌های فزاینده در منطقه از یک سو و افزایش رویکردهای همگرایانه در میان بازیگران بومی ازسوی دیگر، ناظران را به این دیدگاه نزدیک کرده که به‌نظر می‌رسد روندهای جدیدی در خاورمیانه در حال شکل‌گیری است؛ روندهایی که همگرایی و همکاری تهران، ریاض و آنکارا را می‌توان یکی از گزاره‌های محوری و تاثیرگذار در آن به‌حساب آورد.
پایگاه تحلیلی «ترکیه امروز» در روزهای اخیر به این موضوع توجه نشان داد و با انتخاب تیتر «محور همکاری» برای گزارش خود، نوشت که «ترکیه، عربستان و ایران» در حال متحول کردن دیپلماسی خاورمیانه هستند؛ موضوعی که چشم‌انداز تازه‌ای پیش‌روی تحولات آتی ترسیم کرده‌است.
این گزارش با اشاره به آخرین گفت‌وگوی تلفنی وزرای امورخارجه ایران و عربستان در ۲۸ آوریل (۸ اردیبهشت‌ماه)، آن‌هم پیش از سفر برنامه‌ریزی شده بن‌فرحان به عمان، نشان‌دهنده تماس در سطح بالای ایران و عربستان به‌عنوان «رقبای منطقه‌ای سابق» است؛ «این تعامل دیپلماتیک تنها چند روز پس از آن صورت گرفت که نماینده عربستان در دیوان بین‌المللی دادگستری، استدلال‌هایی را علیه اقدام‌های دولت اسرائیل در غزه ارائه کرد و از تل‌آویو خواست به قوانین بین‌المللی احترام بگذارد».
آغاز تغییر چشمگیر
در گزارش «ترکیه امروز» این تحولات نشان‌دهنده «تغییر چشمگیر» در ژئوپلیتیک خاورمیانه ارزیابی شده‌است، «چراکه عربستان به صورت فزاینده‌ای از عادی‌سازی احتمالی روابط با اسرائیل دور می‌شود و همزمان روابط خود را با رقبای سابق، ایران و ترکیه تقویت می‌کند».
«عزیز الغاشیان» پژوهشگر سعوی حوزه سیاست‌خارجی دراین باره با تاکید بر اینکه شاهد شکل‌گیری یک همکاری منطقه‌ای هستیم که هنوز در تلاش برای تقویت است، گفت که در روحیه همکاری کنونی در منطقه طی سال‌های اخیر شکل‌گرفته و ریاض نقش مهمی در آن داشته است.
فروپاشی توافق‌های ترامپ
در ادامه این گزارش تصریح شده است که «همین چند سال پیش بود که پیمان ابراهیم وعده داد با عادی‌سازی روابط بین اسرائیل و کشورهای عربی، خاورمیانه تغییر شکل خواهد داد و بنا بود قراردادهایی که در سال ۲۰۲۰ ازسوی امارات و بحرین امضا شد، شامل عربستان سعودی هم بشود؛ «جایزه دیپلماتیک نهایی برای اسرائیل».
در گزارش «ترکیه امروز» با اشاره به اینکه این توافقنامه، که در دوره دولت اول ترامپ مورد حمایت قرار گرفت، با هدف ایجاد یک بلوک ضد ایران و درعین حال به حاشیه راندن خواسته‌های تشکیل دولت مستقل فلسطینی امضاء شد، افزوده شده است: «برای مدتی، این استراتژی قابل اجرا به نظر می‌رسید، چراکه کشورهای عربی، به‌ویژه با توسعه روابط حماس با تهران، شروع به فاصله گرفتن از آرمان فلسطین کردند. در اواخر سال ۲۰۲۳، مذاکرات پنهان میان عربستان و اسرائیل ادامه یافت و حتی بلافاصله پس از ۷ اکتبر، انتقاد سعودی‌ها از اسرائیل به صورت قابل‌توجهی محدود بود و نشان می‌داد عادی سازی با وجود تشدید درگیری‌ها در غزه همچنان امکان‌پذیر است».
پیامدهای ۷ اکتبر
گزارش «ترکیه امروز» در ادامه به نقل از «فیض گوموشلو اوغلو» روزنامه‌نگار ترکیه‌ای با اشاره به اینکه پیامدهای ۷ اکتبر اساساً دیدگاه‌های منطقه‌ای را تغییر داد، تصریح کرده است: «اگرچه ایران از مدت‌ها پیش ازسوی برخی کشورهای خلیج‌فارس به عنوان «تهدید» تلقی می‌شد، اما اکنون اسرائیل خشن با حمایت تزلزل‌ناپذیر غرب، به‌صورت فزاینده‌ای به‌عنوان خطر بزرگ‌تری برای ثبات منطقه تلقی می‌شود».
در ادامه این گزارش آمده است: «شکست آتش بس غزه در فوریه نقطه عطفی تعیین‌کننده بود؛ زمانی که اسرائیل عملیات نظامی خود را ازسر گرفت و دولت نتانیاهو شروع به بحث درباره پیشنهادهای جنجالی، ازجمله جابه‌جایی اجباری احتمالی فلسطینی‌ها کرد، موضع عربستان به‌شدت سخت‌تر شد».
«ترکیه امروز» به بررسی واکنش رسانه‌های سعودی نیز می‌پردازد و می‌نویسد: «در ماه فوریه، رسانه‌های سعودی، که قبلاً رویکرد سنجیده‌ای داشتند، لحن خشن‌تری درباره دولت نتانیاهو اتخاذ کردند و یک شبکه خبری دولتی به صراحت اعلام کرد اسرائیل «چهره خوب و یک چهره زشت» ندارد؛ فقط یک چهره دارد و آن نتانیاهو است، چراکه نخست‌وزیر اسرائیل تا آنجا پیش رفت که پیشنهاد داد عربستان باید به فلسطینیان در خاک خود زمین بدهد».
از رقابت تا همکاری
گزارش «ترکیه امروز» در ادامه به مناسبات تهران و ریاض نیز پرداخته و تاکید کرده است که «شاید قابل توجه‌ترین موضوع دراین حوزه، شتاب گرفتن گرم شدن مناسبات دیپلماتیک عربستان و ایران باشد. در ۲۸ آوریل، وزرای خارجه دوطرف آخرین گفت‌وگوی سطح بالای خود را انجام دادند که یکی از چند تعامل ویژه در ماه‌های اخیر بود. اخیرا وزیر دفاع عربستان نیز بالاترین سطح از سفر سلطنتی به ایران در دهه‌های اخیر را انجام داد».
این گزارش افزوده است: «در طول این مأموریت دیپلماتیک، هیات سعودی نامه‌ای از ملک سلمان به علی خامنه‌ای، رهبر ایران، ارائه کرد که بنا بر گزارش‌ها، حمایت خود را از پیمان امنیتی عربستان سعودی و ایران اعلام کرد؛ موضوعی که تا سال‌ها قبل غیرقابل تصور به نظر می‌رسید. شواهد بیشتر از این گرم شدن روابط مربوط به زمانی بود که سفیر ایران در عربستان در فضای‌مجازی از «همکاری رسانه‌ای» دوطرف خبر داد؛ موضوعی که نشان می‌دهد چگونه عادی‌سازی فراتر از مسائل امنیتی، در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی نیز گسترش می‌یابد».
گوموشلو اوغلو، روزنامه‌نگار ترکیه‌ای در ادامه این گزارش تاکید کرده است: «نزدیکی عربستان و ایران بازتاب آشکار بی‌اعتمادی فزاینده نسبت به ایالات‌متحده است که باعث شده این کشورها مسئولیت منطقه‌ای بیشتری را به دوش بکشند و مسائل را به‌صورت دیپلماتیک حل کنند. در شرایط جدید، کاهش تهدید اسرائیل، منطق استراتژیک‌تری دارد».
الغاشیان، تحلیلگر عربستانی هم دراین باره به «ترکیه امروز» گفته است: «چرخش به سمت ایران در اوایل ژوئیه ۲۰۲۲، در جریان اجلاسی که با حضور بایدن در جده برگزار شد، مشخص بود. چرخش شورای همکاری خلیج فارس به سمت نزدیکی با ایران، در آن نشست مشهود بود و اکنون می‌بینیم که ایران و عربستان درحال «معماری» تحولات در منطقه هستند».
تغییر عمیق در رویکردهای ژئوپلیتیک
در جمع‌بندی این گزارش تاکید شده است که «الگوهای دیپلماتیک درحال ظهور نشان می‌دهد قدرت‌های کلیدی خاورمیانه فعالانه به‌دنبال چارچوبی تازه برای همکاری‌های منطقه‌ای هستند. عربستان، ترکیه و ایران به‌جای تشکیل ائتلاف‌هایی صریحاً علیه کشورهای خاص، در حال بررسی ساختار امنیتی منطقه‌ای فراگیرتر هستند. این رویکرد توسعه و ثبات اقتصادی را بر تقسیمات ایدئولوژیک یا فرقه ای تاریخی اولویت می‌دهد».
در ادامه این جمع‌بندی تصریح شده است: «موضوع نامشخص این است که دولت ترامپ چگونه به این پویایی‌های جدید منطقه‌ای واکنش نشان خواهد داد. ترامپ پس از حمایت از توافقنامه ابراهیم در دوره اول ریاست‌جمهوری‌اش، اکنون با خاورمیانه‌ای روبه‌رو است که متحدان کلیدی آن مسیرهای دیپلماتیکی را دنبال می‌کنند که به طور قابل توجهی با دیدگاه قبلی وی متفاوت است. تحولات دوره دوم ترامپ بسیار متفاوت از دوره اول او است. تحولات آوریل ۲۰۲۵ نمایانگر جلوه‌های مشهود تغییر عمیق در رویکردهای ژئوپلیتیک است.|همشهری آنلاین
دیدگاه تان را بنویسید