اقدامات دیپلماتیک اروپا برای تغییر نظر ترامپچگونهاند
دیپلماسی تهاجمی
دکتر امیرهوشنگ میرکوشش
مساله هستهای ایران طی سال‌های اخیر به‌عنوان بحرانی کم نظیر در صحنه دیپلماسی و روابط بین‌الملل دنبال شده است؛ چرا‌که این مساله هم‌زمان ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و مهم‌تر از همه، امنیتی را در برمی‌گیرد. بحرانی تماما بین‌المللی که در مواقعی حتی توانست قدرت‌های متخاصم غرب و شرق را با یکدیگر متحد کند و قطعنامه‌های متعددی علیه ایران به تصویب برسد. می‌توان گفت اگر بحران هستهای ایران در تاریخ نظام جمهوری اسلامی ایران، چالشی وسیع‌تر از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نباشد، به دلیل ابعاد وسیع‌تر و پیچیدگی‌های بیشتر، دست کم در ردیف آن قرار می‌گیرد. موضوعی که در عرصه روابط بین‌الملل در کنار گزینه دیپلماسی، گزینه‌ای به‌عنوان حمله نظامی همواره از سوی طرف‌های مقابل ایران مطرح می‌شده، بدون شک دارای ابعاد امنیتی قابل‌تاملی بوده است.
دونالد ترامپ در سخنرانی اخیر خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ضمن تهدید به حمله به ونزوئلا و شروع جنگ هستهای با کره‌شمالی، قصد خود را مبنی بر عدم تایید انطباق ایران با برنامه جامع اقدام مشترک اعلام کرد. ترامپ تا کنون دو بار تایید کرده است که ایران از متن برجام انحراف نداشته، اما وعده داده است که از انجام این کار در آینده اجتناب خواهد کرد. در صورت عدم تایید برجام از سوی ترامپ، پرونده به کنگره ارسال خواهد شد که در آن رهبران جمهوریخواه کنگره می‌توانند تحریم‌های قانونی ایالات متحده را که طبق برجام لغو شده است، مجددا اعمال کنند. البته نیکی هیلی نماینده آمریکا در سازمان ملل اعلام کرد که اظهارات ترامپ درباره توافق هستهای با ایران به‌طور صریح بیانگر این نیست که وی در نظر دارد از این توافق خارج شود بلکه این سخنان به معنای آن است که او از این توافق خرسند نیست. اکنون این پرسش‌ها مطرح است که پروژه ترامپ برای برجام چیست؟ نقش اروپا در تقویت برجام چیست؟ و ایران در مقابله با سناریوهای احتمالی ترامپ چه واکنشی باید داشته باشد؟ برای پاسخ به سئوالات طرح‌شده ابتدا سناریوهای احتمالی در مورد آینده برجام را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دهیم.
سناریوی اول؛ لغو / مذاکره مجدد
با در نظر گرفتن سیاست‌های غیر‌واقعی و غیر‌قابل پیش‌بینی ترامپ، احتمال دارد که او باتوجه به وعده انتخاباتی خود تصمیم به خروج از توافقنامه برجام و یا اعمال فشار جهت مذاکره مجدد بگیرد. با این وجود، خروج یکجانبه، به منافع ایالات‌متحده آسیب می‌رساند و حتی می‌تواند منجر به بحران بین‌المللی شود. ایران احتمال مذاکره مجدد را رد کرده که از سوی اتحادیه اروپا نیز حمایت می‌شود. ایران پیش‌تر درباره پیامدهای خروج یکجانبه از موافقتنامه هستهای هشدار داده است. در آخرین مورد، وزیر خارجه ایران اظهار داشت که اگر واشنگتن تصمیم به خروج از این موافقتنامه را داشته باشد، ایران می‌تواند برنامه هستهای خود را به نحوی جدید و به سرعت از سرگیرد.
بنابراین اگر دولت ترامپ تصمیم بگیرد به‌طور یکجانبه از برجام خارج شود، این احتمال وجود دارد که اتحادیه اروپا در مقابل ایالات متحده قرار گیرد و همکاری‌های آینده این دو را در مسائل مشابه به خطر اندازد. بر‌اساس آنچه که مقامات غربی مدعی شده‌اند، تصمیم ایران برای مذاکره جدی در مورد برنامه هستهای پس از آن بود که دولت اوباما با ایجاد یک ائتلاف بین‌المللی با هدف فشار بر ایران در مورد برنامه هستهای اقدام کرد. با این وجود بعید به نظر می‌رسد که دولت ترامپ بتواند در چنین شرایطی از حمایت بین‌المللی بهره‌مند شود. دولت ترامپ در حال حاضر با چین و اتحادیه اروپا اختلافات زیادی دارد و بعید به نظر می‌رسد که آنها از هرگونه ابتکار ایالات متحده برای خروج از مذاکرات هستهای ایران و یا مذاکره مجدد آن حمایت کنند. حتی در ایالات متحده، بسیاری از مقامات و نیز آژانس مرکزی اطلاعات این کشور، نگرانی‌های خود را در مورد امکان رها کردن برجام اعلام کردند. ایالات متحده با کنار گذاشتن برجام، معاهده‌ای که تصویب شورای امنیت سازمان ملل متحد را دارد، ریسک می‌کند. این امر می‌تواند بر تصویر ایالات متحده در صحنه بین‌المللی و مهم‌تر از آن، در مورد رژیم عدم تکثیر سلاح‌های هستهای، تاثیر منفی بر جای گذارد. البته ایران بارها اعلام کرده که در پی دستیابی به سلاح هستهای نیست و اگر نگرانی‌ای هم باشد بر این مبناست که دیگر کشورها شاید به مذاکرات با قدرت‌های بزرگ دیگر اعتمادی نداشته باشند.
می‌توان انتظار داشت که اگر ایالات متحده تصمیم بگیرد به‌طور یکجانبه از برجام خارج شود و فشار بر ایران را افزایش دهد، دولت ایران به احتمال زیاد با نزدیک شدن به اتحادیه اروپا و چین واکنش نشان دهد. ایران می‌تواند با رها کردن برخی از تعهدات خود تحت موافقتنامه برجام پاسخ دهد، که به نوبه خود توسط اقدامات متقابل ایالات متحده پاسخ داده می‌شود و این می‌تواند با ایجاد شیبی لغزنده منجر به فروپاشی سریع برجام شود.
سناریوی دوم؛مجبور کردن ایران به نقض برجام
یکی دیگر از سناریوهای بالقوه این است که ایالات متحده فشار را بر ایران افزایش دهد و در نتیجه باعث شود که ایران توافقنامه هستهای را رها کند. این امر به واشنگتن این امکان را می‌دهد که تهران را به خاطر نقض برجام سرزنش کند و راه را برای تحریم‌های بیشتر باز کند. با این حال، همانطور که قبلا ذکر شد، فروپاشی برجام به راحتی می‌تواند به یک بحران بین‌المللی تبدیل شود، که منافع ایالات متحده را به خطر می‌اندازد.
با توجه به شواهد، بعید به نظر می‌رسد که ایران در شرایط کنونی تصمیم بگیرد که تعهدات خود را رها کند. با این حال، به علت تحلیل و محاسبه هزینه- فایده، اگر ایران تحت فشار قابل‌توجهی قرار گیرد، ممکن است تصمیم بگیرد که فعالیت‌های هستهای قبلی خود را از سر بگیرد. دولت ایران پس از تجدید قانون تحریم ایران (ISA) توسط کنگره آمریکا قول داد واکنش نشان دهد. حسن‌روحانی رئیس‌جمهور ایران در آن مقطع به رئیس آژانس اتمی‌ایران دستور داد تا به «برنامه‌ریزی» برای طراحی و ساخت سیستم‌های نیروی هستهای برای کشتی‌های دریایی پاسخ داده شود.
سناریوی سوم؛ ادامه اجرای موافقتنامه برجام
با توجه به حمایت بین‌المللی از موافقت نامه هستهای، این احتمال وجود دارد که سناریوی سوم اجرا شود؛ یعنی برجام همچنان دقیق‌تر و سخت گیرانه‌تر اجرا شود. ممکن است دولت ترامپ تصمیم به ادامه اجرای این معاهده بگیرد، اما با فشار و ایجاد محدودیت منافعی را که ایران از توافقنامه به‌دست می‌آورد، محدود می‌کند. به‌عنوان مثال، برخلاف دولت قبلی، که به‌طور فعال بانک‌ها را تشویق کرد تا با ایران ارتباط برقرار کنند، دولت ترامپ ممکن است تصمیم به محدود کردن معاملات بانکی با ایران بگیرد.
باید در نظر داشته باشیم که ابتکار دیپلماسی با امید به دست آوردن منافع حاصل می‌شود؛ با این حال، اگر اهداف برآورده نشوند، ممکن است تلاش برای تغییر وضعیت موجود صورت پذیرد تا زیان‌های متصور به حداقل برسد. ایران در مذاکرات جدی با امید بهبود اقتصاد خود درگیر شد. بنابراین اگر ایران میوه‌های موافقتنامه هستهای را نچیند، ممکن است تصمیم بگیرد فعالیت‌های هستهای خود را از سر بگیرد تا زیان‌های خود را به حداقل برساند. علاوه بر این، تصمیم واشنگتن برای حرکت به جلو با اجرای مناسب برجام می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی بر انتخابات ریاست‌جمهوری بعدی ایران و در نتیجه، نگرش کشور نسبت به جهان خارج تاثیر بگذارد.
یکی دیگر از مسائل مربوط به آینده مساله هستهای و روابط ایالات متحده و ایران به معنای وسیع‌تر، تفاوت‌های شدید در میان نظرات دولتمردان آمریکا است؛ به‌عنوان مثال مشاور امنیت ملی سابق آمریکا، مایکل فلین و وزیر امور خارجه جدید رکس تیلرسون، معتقدند که ایالات متحده باید به‌شدت برجام را اجرا کند. بنابراین ممکن است این اختلاف نظر در برخورد با ایران منجر به سردرگمی‌و عدم استراتژی منسجم از سوی دولت ترامپ شود. سیاست‌های خصمانه واشنگتن، فقط موقعیت مخالفان برجام در تهران را تقویت می‌کند که به‌طور قطعی هرگونه همکاری با غرب را رد می‌کنند.
ترامپ هنوز اقدام جدی علیه معاهده هستهای ایران انجام نداده است؛ با این حال، نگرانی‌های عمده در مورد آینده این توافق وجود دارد. سرنوشت برجام تا حد زیادی بر آینده هرگونه همکاری میان ایالات متحده و ایران و به تبع آن آینده مناسبات ایالات متحده و ایران تاثیر خواهد گذاشت. لغو این معاهده نه تنها دیگر هیچ جایی برای همکاری‌های احتمالی دو کشور در موضوعات دیگر باقی نمی‌گذارد، بلکه می‌تواند منجر به بحران بین‌المللی شود. باتوجه به حمایت گسترده بین‌المللی از برجام، احتمال فروپاشی کامل این موافقتنامه کم است. با این حال، باتوجه به سیاست‌های غیر‌قابل پیش‌بینی ترامپ هر چیزی ممکن است.
نقش اتحادیه اروپا در حفظ و تقویت برجام
اتحادیه اروپا در حفظ و اجرای برجام متعهد است و با تکیه بر آن می‌تواند برای حل و فصل مسائل حل نشده و دیگر تنش‌ها و مناقشات منطقه‌ای اقدام کند. فدریکا موگرینی به‌عنوان هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام به‌شدت در نظارت بر اجرای توافقنامه مشارکت دارد. موگرینی تایید کرده است که وظیفه وی به‌عنوان هماهنگ کننده آن است که از اجرای کامل برجام توسط همه طرف‌ها اطمینان حاصل کند. موگرینی خاطر‌نشان کرده که این توافقنامه یک پیشرفت تاریخی برای امنیت منطقه و جهان است و موفقیتی برای دیپلماسی چندجانبه به شمار می‌رود. در بیانیه موگرینی تاکید شده برجام که مورد تایید شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز هست توافقنامه‌ای متعلق به جامعه بین‌الملل است که «انتظار دارد همه طرف‌ها به تعهدات خود همانند دو سال گذشته ادامه دهند.»
از میان کشورهایی که در مذاکرات 1+5 حضور داشتند، مطمئنا سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان از نتایج این توافق راضی هستند. این کشورها در سال 2003 مذاکراتی با ایران را با هدف متوقف کردن برنامه هستهای آن شروع کردند و در عین حال با به رسمیت شناختن حق ایران برای توسعه برنامه صلح‌آمیز انرژی هستهای تحت NPT، با آنچه که در طول مذاکرات به دست آمده است، راضی هستند. از طرف دیگر، این موضوع بر کسی پوشیده نیست که قصد ایالات متحده از آغاز نقش خود در گروه، نه تنها متوقف کردن برنامه هستهای ایران بلکه تقریبا تمام اجزای اصلی آن بود و به همین دلیل، رویکردی تهاجمی در طول مذاکرات اتخاذ کرد.
آمریکا و ایران هر دو در حوزه منافع استراتژیک اروپا هستند. کشورهای اروپایی از اوایل سال 2000 تاکنون توافق صلح‌آمیز و قابل اطمینانی را در مورد مساله هستهای ایران دنبال کرده‌اند. تا به امروز، اروپایی‌ها نیز بیشترین حمایت را از این موافقتنامه کرده‌اند. کشورهای اروپایی تحریم‌هایی را که مورد‌نیاز برجام است، لغو کرده و در همکاری‌های هستهای مدنی با ایران در مورد مسائلی مانند امنیت هستهای مشارکت دارند. شرکت‌های اروپایی قراردادهای اقتصادی متنوعی را با ایران امضا کرده‌اند از جمله قرارداد ویژه‌ای بین شرکت فرانسوی توتال و شرکت ملی نفت ایران برای توسعه مرحله‌ای از میدان نفتی پارس جنوبی.
کشورهای اروپایی نشان دادند که آنها مایل به تحریم اقتصادی برای دستیابی به توافق در مورد آن هستند. آنها همچنین به جبهه دیپلماتیک برای دستیابی و حفظ برجام پیوسته و به همین علت، کشورهای اروپایی اقدامات دیپلماتیک و عمومی را آغاز کرده‌اند تا ایالات متحده را متقاعد سازند که از توافقنامه عقب‌نشینی نکند. با این حال، اروپایی‌ها باید سه اقدام اضافی برای حفظ و تقویت برجام انجام دهند:
1- اروپایی‌ها باید دوباره برای ایجاد یک کانال امن با هدف معاملات با ایران تلاش کنند. این حرکت می‌تواند مزایای دوگانه‌ای را برای تشویق تجارت با ایران داشته باشد که تاکنون آن را تسریع کرده است.
2- برای اروپایی‌ها مناسب است که از موقعیت و نفوذ خود جهت اطمینان از پایداری برجام استفاده کنند. این توافق بهترین مکانیسم برای اروپایی‌ها و ایالات متحده با هدف اطمینان از ماهیت صلح‌آمیز برنامه هستهای ایران است(بر اساس آنچه که ادعا می‌کنند ایران در پی ساخت سلاح اتمی‌بوده و ایران بارها آن را رد کرده است) و نیز می‌تواند الگوی مناسبی برای خلع سلاح هستهای باشد. باتوجه به علاقه اتحادیه اروپا به این موضوع، باید رویکردی فعالانه و تهاجمی‌را برای نجات توافق نامه و ملزم کردن ایالات متحده به احترام به آن اتخاذ کند.
3- اتحادیه اروپا باید به‌دنبال یک راه حل بلندمدت برای مساله هستهای ایران و عدم گسترش تنش‌های منطقه‌ای باشد. بنابراین‌اتحادیه اروپا می‌تواند در کوتاه‌مدت بابرگزاری گفت‌وگوهای دوجانبه و چندجانبه از طریق گفت‌وگوی جامعه مدنی در مورد مسائل مربوط به امنیت، از جمله موضوع هستهای و مسائل امنیتی گسترده‌تر منطقه‌ای، این هدف را دنبال کند.
نقش ایران در حفظ و تقویت برجام
دو سال بعد از امضای موافقتنامه برجام که یکی از مهمترین منازعات بین‌المللی در تاریخ اخیر بوده است، بدون‌تردید، این توافق بین ایران و گروه 1+5 می‌تواند باعث تقویت نهاد‌های بین‌المللی و نیز تقویت روابط اقتصادی ایران با شرکای برجام شود.
برجام بر‌اساس اصول برابری و احترام متقابل شکل گرفته است. برجام می‌تواند اعتبار روش‌های سیاسی و دیپلماتیک را تقویت کند و نقش مهمی‌را در جست‌و‌جوی راه‌حل صلح‌آمیز برای مخاصمات بین‌المللی بین کشورها ایفا کند. این توافقنامه از دیدگاه عدم گسترش سلاح‌های هستهای نیز بسیار مهم است و می‌تواند به‌عنوان الگویی برای مذاکرات خلع سلاح هستهای به کار رود. برجام اگر موفقیت‌آمیز باشد می‌تواند در خدمت منافع و امنیت ملی ایران، کشورهای شرکت‌کننده در مذاکرات، جامعه بین‌المللی و خاورمیانه باشد. عدم گسترش سلاح‌های هستهای باعث حفظ یکپارچگی ان پی تی و سازمان ملل متحد می‌شود.
دولت ایالات متحده آمریکا همچنان می‌خواهد اهرم تحریم‌ها را علیه ایران حفظ کند. ایران باید با منطق قوی و تصمیمات عقلایی و در عین حال قاطع و بر‌اساس اصول و متن برجام عمل کرده و از اجماع مجدد علیه ایران که خواسته جمهوریخواهان آمریکا و همچنین کشورهای مخالف برجام است جلوگیری کند. پاسخ ایران باید هوشمندانه و متناسب با اقدامات آمریکا باشد. ایران نباید بهانه به دست طرف مقابل دهد. ایران می‌تواند به‌دنبال این باشد که تعارض تحریم‌های آمریکا با متن و روح برجام را در مجامع بین‌المللی مطرح کند. در مذاکرت با 1+5 تنها یک طرف آن آمریکا بود، ایران باید پنج‌کشور دیگر را برای حفظ برجام در کنار خود داشته باشد. مسئول سیاست خارجی اروپا گفته برجام قابل نقض و مذاکره مجدد نیست. باید تلاش کنیم فشارهای موجود و بعدی را با اتکا به مردم خنثی کرده و لازم است از سیاسی شدن برجام و استفاده از آن در بازی‌های سیاسی و جناحی اجتناب کنیم. زیر سوال بردن برجام از طرف خودمان در حقیقت بازی کردن در زمین آمریکاست که می‌تواند منافع و امنیت ملی کشور را با مخاطراتی روبه‌رو سازد.
دیدگاه تان را بنویسید