مذاکرات درون‌عراقی

تحولات اخیر در کردستان عراق و برگزاری همه‌پرسی جدایی این منطقه از عراق، واکنش‌های زیادی را در پی داشته که عمده این واکنش‌ها در خصوص نقد برگزاری این همه‌پرسی و مخالفت با آن بوده است. در این میان مواضع و رویکرد کشورهای همسایه عراق با مساله همه‌پرسی و تبعات و پیامدهای آن قابل توجه و تحلیل است. باید توجه داشت پیش از برگزاری همه‌پرسی، دیدگاه غالب در منطقه و عرصه بین‌المللی نسبت به این موضوع بیشتر جنبه توصیه‌ای داشت. حتی دولت عراق نیز به اقدام سختگیرانه‌ای در جلوگیری از برگزاری همه‌پرسی روی نیاورد. اما بعد از آنکه منطقه کردستان عراق به‌رغم مخالفت‌های بغداد همه‌پرسی استقلال را برگزار کرد، اقدامات سختگیرانه و تنبیهی علیه کردستان عراق هم از سوی دولت بغداد و هم از سوی همسایگان دنبال شد که این مساله موجب نگرانی‌های جدی داخل کردستان عراق نسبت به پیامدهای آتی شده است. شاید همین موضوع سبب شد تا مسئولان کرد عراقی از ضرورت گفت‌وگو با بغداد سخن به میان آورند.

درواقع همسایه شمالی عراق یعنی ترکیه که خود از مخالفان جدی جدایی کردستان از عراق محسوب می‌شود در ابتدا کوشید که با اتخاذ مواضعی نسبتا ملایم مسئولان کرد عراقی را از برگزاری همه‌پرسی بازدارد. اما این تلاش و رایزنی‌ها به سرانجامی ‌نرسید. پس از همه‌پرسی، مواضع ترکیه از جنبه توصیه‌ای خارج و به‌طور جدی‌تری مخالفت‌جویانه شد و بر ضرورت پرهیز از هرگونه تحولی که منجر به تنش، بحران و اقدامات جدایی‌ساز در عراق شود، تاکید دارد. تا آنجا که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه حتی گفت که شیرهای نفت‌ کردستان عراق در دستان ترکیه است. اما برخی از منتقدان، از رویکرد پیشین ترکیه نسبت به نوع روابط با منطقه کردستان عراق و در مقابل آن، تضعیف دولت مرکزی انتقاد کرده‌اند و این نکته را مورد تاکید قرار داده‌اند که اندیشه‌های تجارت‌مآبانه ترکیه در قبال کردستان عراق موجب تقویت روابط آنکارا با این منطقه شده بود. اما با وجود این، اکنون دولت ترکیه از اتخاذ تدابیر و روش‌های سخت‌گیرانه‌تر و از جمله در تنگنا‌گذاشتن بیشتر منطقه کردستان عراق سخن می‌گوید. در همین چارچوب نیز رایزنی‌های ترکیه با برخی از کشورها و از جمله ایران قابل تامل و بررسی است. سفر رئیس ستاد مشترک ارتش ترکیه به ایران و پس از آن دیدار رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری این کشور از تهران و گفت‌وگو با مقامات ایرانی معطوف به تحولات اخیر در کردستان عراق بوده است. ترکیه به دلیل نگرانی‌هایی که نسبت به پیامدهای جدایی‌طلبی در کردستان عراق دارد به‌دنبال آن است که با استفاده از اهرم‌های اقتصادی، سیاسی، نظامی و امنیتی مانع از هرگونه تحرک در تحقق چنین خواسته‌ای در کردستان عراق شود.

ایران و ترکیه دو همسایه و دو بازیگر مهم منطقه خاورمیانه، نقاط نسبتا مشترکی در ارتباط با مساله کردستان عراق دارند و هر دو تاکید کرده‌اند که از عراق واحد و یکپارچه و حفظ تمامیت ارضی این کشور حمایت می‌کنند و مخالف هرگونه تغییر در جغرافیای منطقه هستند. مساله‌ای که از بعد ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی برای تهران و آنکارا اهمیت دارد. ترکیه هم درخصوص رویکردهای استقلال‌طلبی در کردستان عراق به‌شدت مخالف است و هم آنکه از تاثیر و پیامدهای آن در محیط درونی ترکیه و افزایش مطالبه کردی در این کشور و همچنین تاثیر آن بر وضعیت کردهای سوریه و تلاش‌ و تحرکات آنها برای ایجاد اقلیم کردی نگرانی دارد. تا آنجا که پیش‌تر و حتی زمانی که بحثی از همه‌پرسی در کردستان عراق مطرح نبود، شخص اردوغان گفته بود که این کشور مخالف اقلیم‌سازی کردی در سوریه است. اکنون تحرک و تلاش‌ها برای تغییر در جغرافیای عراق در نقطه تقابل با سیاست‌های ترکیه قرار دارد و همین مساله نیز برای ایران به‌عنوان یکی دیگر از همسایگان مهم عراق قابل توجه است. ایران صراحتا بر حفظ وحدت عراق و حل مشکلات این کشور از طریق گفتمان درون‌عراقی حمایت‌ می‌کند.

به عبارت دیگر شاید یک نگاه راهبردی ایران و ترکیه به تحولات کردستان عراق، تاکید بر حل مشکلات بغداد و کردها از طریق گفت‌وگوها و مذاکرات درون‌عراقی است تا آنکه تلاش‌هایی برای جداسازی و تغییر جغرافیایی در عراق شکل بگیرد. از نگاه همسایگان عراق چنین تلاش‌هایی ممکن است پیامدهای نامطمئن و بحران‌سازی در منطقه در پی داشته باشد و به گسل‌های بحران‌ساز از جمله در عراق تبدیل شود. درواقع روند تحولات مربوط به شمال عراق و احتمال پیامدهای بروز تنش‌های منطقه‌ای در نتیجه همه‌پرسی کردستان عراق موجب همفکری و حتی همکاری‌های راهبردی و نظامی میان ایران و ترکیه شده است که در کنار آن چنین رایزنی‌ها و گفت‌وگوهایی می‌تواند در شکل‌دادن به نگرانی‌ها و ملاحظات مرزی دو کشور نیز تاثیرگذار باشد.باید توجه داشت که عراق همچنان دستخوش بحران‌های امنیتی است و ایجاد اجماع ملی در این کشور به منظور حفظ ثبات و نظم سیاسی و یکپارچگی این کشور ضروری است. به‌خصوص که گروه‌های مختلف عراقی چه شیعه و چه کرد و اهل‌سنت، تجربه‌های مهم و گران‌سنگی در توافق ‌مابین در سال‌های پس از سقوط رژیم بعث داشته‌اند که شاید بتوان به شکل‌گیری شرایط سیاسی پس از تغییر رژیم در عراق، تدوین قانون اساسی و چند دوره حکومت‌داری با مشارکت همه گروه‌ها اشاره کرد. این انتظار از سوی همسایگان عراق وجود دارد که چنین تجربه و آزمون‌هایی به محل رجوع گروه‌های عراق و انتفاع و بهره‌مندی آنها از هم‌اندیشی ملی و یکپارچگی آنها تبدیل شود. واضح است که ایران و ترکیه از طرفین عراق به‌خصوص دولت بغداد و کردها می‌خواهند که در مسیر آشتی ملی و گفت‌وگوهای درون‌عراقی حرکت کنند تا بتوان از این طریق مانع از خطاهای استراتژیکی در عراق و در عرصه منطقه شد.