گامی به سمت توافق نهایی؟

گروه سیاست مثلث‌آنلاین: خبرگزاری آسوشیتدپرس به نقل از وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد که معافیت‌های جدید به کشورها و شرکت‌های خارجی اجازه می‌دهد تا در پروژه‌های غیرنظامی نیروگاه هسته‌ای بوشهر ایران، آب سنگین اراک و رآکتور تحقیقاتی تهران کار کنند. دونالد ترامپ در می ‌۲۰۲۰ به این معافیت‌ها به‌عنوان بخشی از برنامه «فشار حداکثری» خود علیه ایران پایان داده بود. بنا بر اعلام یورونیوز، وزارت خارجه آمریکا روز جمعه «تهدید به تحریم» علیه کشورها و شرکت‌های خارجی از‌جمله روسیه، چین و کشورهای اروپایی را که با بخش غیرنظامی برنامه هسته‌ای ایران همکاری می‌کردند، لغو کرد. وزارت امور خارجه آمریکا اعلام کرد: «معافیت از این فعالیت‌ها برای تسهیل گفت‌وگوها طراحی شده است که برای رسیدن به توافق در بازگشت متقابل به برجام کمک می‌کند و زمینه را برای بازگشت ایران به اجرای تعهداتش فراهم خواهد کرد». وزارت خارجه آمریکا این اقدام را به کنگره نیز اطلاع داده است. این وزارتخانه تأکید کرد: «این اقدام همچنین برای کمک به منافع منع اشاعه و ایمنی هسته‌ای ایالات متحده و محدودکردن فعالیت‌های هسته‌ای ایران طراحی شده است». وزارت خارجه آمریکا با اعلام این موضوع که این اقدام طبق یک تعهد یا به‌عنوان بخشی از توافق قبلی نیست، افزود آنها همچنان بر همکاری با شرکا و متحدان برای مقابله با طیف گسترده‌ای از تهدیدات ایران متمرکز هستند. یک مقام وزارت خارجه آمریکا نیز در‌این‌باره گفته است این اقدام به معنی بازگشت به برجام نیست.

پس از اعلام این خبر در ساعات اولیه روز شنبه، ایران و البته روسیه موضع‌گیری‌هایی داشتند. حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران، دیروز درباره این اقدام آمریکا گفت: «ما به طرف‌های آمریکایی به واسطه برخی از افرادی که این روزها پیام‌هایی را منتقل می‌کنند، اعلام کرده‌ایم که آنها باید حسن نیت خود را در عمل نشان دهند. حسن نیت در عمل یعنی اینکه روی زمین اتفاق ملموسی رخ دهد». صحبت امیرعبداللهیان نشان می‌دهد که از دید او نیز این خبر بیش از اثر عملی پیام سیاسی دارد. امیرعبداللهیان ادامه داد: «لغو برخی از تحریم‌ها به معنای واقعی خود می‌تواند ترجمان حسن نیت‌شان باشد. آمریکایی‌ها از این موضوع صحبت می‌کنند؛ ولی باید دانست آنچه روی کاغذ رخ می‌دهد، خوب است؛ اما کافی نیست». وزیر خارجه ایران به پرسش دیگری پاسخ داد مبنی بر اینکه یکی از مقامات ارشد وزارت امور خارجه آمریکا به‌تازگی اعلام کرده که ما نمی‌توانیم تضمین بدهیم در صورت رسیدن به توافق دولت بعدی آمریکا توافق حاصل شده و برجام را اجرا کند. او در‌این‌باره گفت: «در بحث مذاکرات وین برای لغو تحریم‌ها یکی از موضوعات اصلی گرفتن تضمین‌های لازم به‌ویژه از طرف‌های غربی برای اجرای تعهدات‌شان است؛ بنابراین آنچه ایران درخصوص تضمین‌ها دنبال می‌کند، در این راستاست. ما به دنبال اخذ تضمین در حوزه‌های سیاسی، حقوقی و اقتصادی هستیم و این موضوع را مطالبه می‌کنیم. در برخی از بخش‌ها توافقاتی حاصل شده است و تیم مذاکره‌کننده ما با جدیت اخذ تضمین‌های ملموس از طرف‌های غربی برای اجرای تعهدات‌شان را در جریان مذاکرات وین دنبال می‌کند». میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین و رئیس هیئت مذاکره‌کننده روس در گفت‌وگوهای احیای برجام، استقبال گرم‌تری از تصمیم ایالات متحده داشت. او در توییتی نوشت: «تصمیم آمریکا برای بازگردانی معافیت‌های «هسته‌ای» اقدامی در مسیر درست است. این کار به احیای برجام و بازگشت دوجانبه آمریکا و ایران به پایبندی به توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ سرعت می‌بخشد». اولیانوف افزود: «همچنین می‌توان این اقدام را نشانگر این دانست که مذاکرات وین وارد مرحله‌ نهایی شده است».

‌بسیاری از کارشناسان حامی برجام در ایران و در ایالات متحده از مدت‌ها پیش، این توصیه را مطرح کرده بودند که دولت بایدن می‌تواند با لغو بخشی از تحریم‌ها یا آزادسازی بخشی از منابع مالی ایران که با فشار آمریکا بلوکه شده است، نوعی حسن نیت به ایران نشان دهد و مشخص کند که راه تیم او با تیم سلفش که در مسیر تخریب برجام و تعامل بود متفاوت است. این البته بعد از این ایده بود که او می‌تواند همان ابتدای دولتش و در‌حالی‌که هنوز زمان کافی از دولت حسن روحانی به‌عنوان امضاکننده برجام باقی مانده است، با یک فرمان به توافقی برگردد که ترامپ با یک فرمان از آن خارج شده بود؛ اما بایدن به هیچ‌کدام از این ایده‌ها عمل نکرد و حالا در نهایت و در شرایطی که به روایت مقامات دولت خودش و متحدان اروپایی، فرصت برای احیای برجام به آخرین روزهای خود رسیده است، از میان گزینه‌ها، شاید ملایم‌ترین گزینه را در این مسیر امتحان کرده است. اینکه چرا تیم دیپلماسی بایدن در این مرحله به این نقطه رسیده است، شاید در خبر دیگری که چندی پیش منتشر شد، قابل رصد باشد.

‌همین اواخر بود که خبر رسید ریچارد نفیو که متخصص تحریم در دولت باراک اوباما هم بود و اوایل دولت بایدن به‌عنوان معاون رابرت مالی، یعنی معاون نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، منصوب شده بود، در پی اختلافاتی با مالی به همراه یکی، دو نفر دیگر از‌جمله آرین طباطبایی از تیم مذاکره‌کننده مالی رفته است و به بخشی دیگر در وزارت خارجه منتقل شده است. سابقه مالی به‌عنوان یکی از حامیان جدی برجام در کنار سابقه نفیو البته علامت سؤال‌هایی را در زمان انتصاب نفیو به‌عنوان معاون مالی ایجاد کرده بود و بسیاری از روی همین انتصاب نتیجه گرفتند که آمریکا قصد دارد به توصیه محافظه‌کارانی که خواستار استفاده از اهرم تحریم میراث ترامپ بودند، عمل کند. حالا مدتی نه‌چندان طولانی بعد از رفتن نفیو چنین قدمی برداشته شده است. دور از ذهن نیست که نبود نفیو در چنین تصمیمی مؤثر بوده است یا شاید حتی جدی‌شدن چنین گزینه‌ای همان موضوع اختلافی بوده که کار را به قطع این همکاری کشانده است. این تصمیم در‌عین‌حال از یک نگاه می‌تواند نشانه‌ای مثبت باشد و از نگاهی دیگر خبری نه‌چندان امیدوارکننده.

این اقدام به هر حال گامی هرچند کوچک، به سمت بازگشت ایالات متحده به برجام است و می‌تواند چراغ سبزی به ایران باشد. اینکه در فاصله تنفس فعلی با مدت‌زمان نامعلوم این خبر اعلام شده است، نیز می‌تواند به این خاطر باشد که دولت ایالات متحده قصد دارد در‌حالی‌که تیم‌های مذاکره‌کننده در پایتخت‌ها هستند و قطعا ایرانی‌ها نیز مشغول بررسی گزینه‌ها و انتخاب‌های خود هستند، علامتی مثبت ارسال کند تا شاید انگیزه بیشتری برای حرکت به سمت احیای برجام و بازگشت به تعهدات به همه و به‌ویژه به ایران بدهد.

اما از طرف دیگر ممکن است این تصمیم به‌عنوان آخرین تلاش آمریکا در راستای پیشگیری از اتفاقی نامطلوب باشد. با توجه به مقاومت ایالات متحده در مقابل چنین گزینه‌هایی و با توجه به اینکه به روایت خود طرف‌های غربی اکنون در روزهای آخر پنجره احیای برجام هستیم، این احتمال نیز وجود دارد که تنفس اعلام‌شده در دور هشتم، در فضای مثبت و امیدوارکننده‌ای کلید نخورده و حالا در این فرصت محدود، تیم نگران بایدن تصمیم گرفته است از گزینه‌ای که ممکن است مسیر را برگرداند، استفاده کند. چنین سناریویی به این معنا خواهد بود که طبق برداشت واشنگتن، تهران در این مرحله و با آنچه تاکنون در وین رخ داده است، انگیزه‌ای نه‌چندان کافی برای ادامه مسیر احیا دارد و ایالات متحده خواسته است با چنین پیامی، ایران را به سمت توافق مایل‌تر کند. به عبارتی این تصمیم حتی می‌تواند حاصل شکل‌گیری تصویر بن‌بست در گفت‌وگوها باشد.